تهران قدیم؛ روستایی که پایتخت شد

تهران قدیم یا همان طهران قدیم، کلان‌شهری که امروزه با عنوان پرجمعیت‌‌ترین شهر ایران و بزرگ‌ترین شهر فارسی زبان دنیا از آن یاد می‌شود، تاریخی چند هزار ساله در پیشینه خود دارد. تاریخی پر فراز و نشیب که گاهی در دل کوچه‌ پس کوچه‌های قدیمی شهر، هنوز هم می‌توان سراغی از آن گرفت. تهران قدیم، روزی روستایی از توابع ری معرفی می‌شد و باغ‌های میوه فراوان و آب گوارایش زبانزد خاص و عام بود. امروزه، از آن کوچه باغ‌های زیبا، آب و هوای مطلوب و خانه‌هایی با هشتی، اتاق‌های آفتابگیر، پنجره‌های رنگی، حیاط وسیع و حوض کوچکی که هر شب میزبان مهتاب بود، تنها عکسی در قاب خاطرات باقی مانده است. هرآنچه از بافت تاریخی تهران قدیم نیز پابرجاست، به جاذبه گردشگری شهری تبدیل شده که در حصار دود و آهن و سیمان، نفس‌های سنگین و سختی می‌کشد.

در این مقاله به سراغ این قاب دیدنی رفته‌ایم تا طهران قدیم را از ورای چهره سیمانی، دودآلود و پر ازدحام امروزی‌اش تماشا کنیم. با ما هم‌سفر شوید تا لحظه‌هایی ناب از گذشته پایتخت ایران زمین را ورق بزنیم.

آنچه از تهران قدیم در این مقاله می‌خوانید:

نقشه تهران قدیم

_{منبع عکس: سایت چمدان}

قدیمی‌ترین نقشه‌ای که از تهران وجود دارد، به حدود دو قرن پیش و دوران فتحعلی شاه قاجار برمی‌گردد. این نقشه به زبان روسی و توسط افسری از ارتش روسیه با نام «سروان ناسکوف» در سال ۱۸۲۶ میلادی (۱۲۰۵ خورشیدی) و به‌منظور جاسوسی و به‌طور مخفیانه تهیه شده است.

_{منبع عکس: شهر فرنگ}

دومین نقشه تهران قدیم، در سال ۱۸۴۸ میلادی (۱۲۲۷ خورشیدی) و زمان محمد شاه قاجار، توسط «ایلیا نیکلایویچ برزین» یا «الیاس بره زین»، شرق شناس روسی، در دو نسخه روسی و فارسی ترسیم و در اختیار دولت وقت قرار گرفت. امروزه از طرح بِرزین، به‌عنوان اولین نقشه دقیق تهران یاد می‌شود و نسخه خطی آن در کاخ گلستان قرار دارد. نقشه‌ای که پنج دروازه اطراف شهر را به نمایش می‌گذارد.

_{منبع عکس: تهران شناسی}

نقشه بعدی تهران قدیم به دوره ناصرالدین شاه قاجار مربوط می‌شود که عصر شکوفایی نقشه‌برداری در ایران بود. این نقشه ۱۰ سال پس از نقشه برزین یعنی در سال ۱۸۵۸ میلادی (۱۲۳۷ خورشیدی) و به دست «اوت کرشیش» طراحی شده و به «نقشه کرشیش» معروف است. این شخص معلم توپخانه دارلفنون بود و طرحش را به‌عنوان اولین نقشه دارالخلافه تهران معرفی می‌کنند. در نقشه کرشیش می‌توان چهار محله مهم طهران قدیم یعنی عودلاجان، بازار، سنگلج و چال میدان را مشاهده کرد.

_{منبع عکس: تهران شناسی}

نقشه «عبدالغفار خان نجم‌الملک» دیگر نقشه عصر ناصرالدین شاه بود که در ۱۸۹۱ میلادی (۱۲۷۰ خورشیدی)، برای اولین بار به دست یک ایرانی رسم و در اختیار قرار گرفت. این نقشه دوره‌ای را به تصویر کشیده که تهران عهد ناصری توسعه یافته و حصار شاه طهماسبی تخریب شده بود.

_{منبع عکس: تهران شناسی}

آخرین نقشه‌ تهران قدیم که از زمان قاجاریه به یادگار مانده، به عصر احمدشاه قاجار آخرین پادشاه این سلسله مربوط می‌شود. نقشه‌ای از موقعیت مدارس ملی تهران که در فاصله سال‌های ۱۹۲۵-۱۹۲۰ میلادی (۱۳۰۴-۱۲۹۹ خورشیدی) توسط اداره تفتیش وزارت معارف ترسیم شده است.

_{منبع عکس: تهران شناسی}

«نقشه غفاری» نیز اولین نقشه غیر دولتی تهران قدیم است که در سال ۱۹۴۴ میلادی (۱۳۲۳ خورشیدی)، توسط «سرهنگ محمدرضا غفاری» و با کسب اجازه از ارتش رسم و منتشر شد.

تهران قدیم کجاست؟

_{منبع عکس: پینترست}

تهرانی که امروزه به‌عنوان سومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه می‌شناسیم، روزی روستایی کوچک و شکارگاه پادشاهان سلسله صفوی به حساب می‌آمد. این حصار شاه طهماسبی با چهار دروازه و ۱۱۴ برج به عدد سوره‌های قرآن بود که چشم‌انداز دیگری را برای روستای خوش آب و هوای تهران با درختان انار مرغوب و چنارهای بلند معروف رقم زد.

«آقا محمدخان» اولین پادشاه سلسله قاجار، تهران را به‌عنوان پایتخت خود اعلام کرد و در ادامه ناصرالدین شاه قاجار با توسعه و آبادانی تهران قدیم، نقطه عطفی را در تاریخ این شهر به وجود آورد. اتفاقی که همچنان آثارش پا برجاست و هنوز هم بسیاری از بناهای مهم و قدیمی پایتخت، یادگار تهران قدیم عصر قاجاریه هستند.

طهران آن روزها به چهار محله مهم چال میدان، عودلاجان (اودلاجان)، سنگلج و بازار محدود می‌شد که در این میان، قدمت چال میدان از بقیه بیشتر بود. سایر محلات قدیمی تهران چون ارگ، دولت، یافت‌آباد، صابون‌پزخانه، تجریش، هفت‌چنار، ‌لاله‌زار، فرحزاد و… در عهد ناصری ساخته شدند.

محله چال میدان

_{منبع عکس: تابناک}

چال میدان و چال حصار از محلات جنوب شهر تهران بود که در زمان شاه طهماسب یکم پادشاه صفوی و برای ساخت حصار و باروی اطراف شهر، مورد خاک‌برداری قرار گرفتند. از آنجایی که در اثر خاک‌برداری چاله‌های عمیقی در این مناطق ایجاد کردند،‌ پیشوند چال را بر نام‌ آن‌ها گذاشته و در نهایت به محلی برای تخلیه زباله‌های شهر تبدیل شدند. چاله میدان هم‌جوار بازار چهل‌تن و امام‌زاده سید اسماعیل و میدان مال فروش‌ها، میدان امین السلطان، گمرک، خانی آباد، دروازه غار و پاقاپوق (میدان اعدام) است.

محله عودلاجان

_{منبع عکس: سایت عکاسی}

محله عودلاجان (اودلاجان) یکی از مناطق اعیان‌نشین عصر قاجار به حساب می‌آمد که از نقطه نظر تاریخی نیز بسیار حائز اهمیت است. محله‌ای که نام آن با پیروان ادیان مختلف به‌خصوص کلیمیان پیوند خورده و بافت تاریخی‌‌اش،‌ بخشی از هویت تهران قدیم محسوب می‌شود. نام عودلاجان به‌معنای «محل تقسیم آب» بر آن نهاده شده و ظاهرا تامین آب بخشی از مناطق تهران از آنجا صورت می‌گرفت. این محله قدیمی و تاریخی، به خیابان‌های ناصرخسرو، ری، امیرکبیر و ۱۵ خرداد (بوذرجمهری) محدود می‌شود.

محله سنگلج

_{منبع عکس: فرادید}

محله سنگلج از دیگر مناطق معتبر و پرجمعیت تهران قدیم بود و به‌خصوص از نقطه نظر سیاسی اهمیت بسیاری داشت. محدوده‌ای در مرکز شهر که هنوز هم جایگاه ویژه‌ای دارد؛ ولی امروزه معمولا با «پارک شهر»، یکی از قدیمی‌ترین بوستان‌های تهران، آن را می‌شناسند. محله سنگلج از چهار طرف به خیابان‌های امام خمینی (سپه) مولوی، خیام و وحدت اسلامی منتهی می‌شود.

محله بازار

_{منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان}

محله بازار از دیگر مناطق قدیمی مرکز شهر تهران و از جمله عناصر تاریخی به جامانده از تهران قدیم است. محله‌ای که از عصر صفوی بناهای آن شکل گرفت و چون دیگر بازارهای قدیمی و سنتی ایران، با پیوند تاریخ و تجارت، روایتگر قصه‌هایی فراوان و شنیدنی است. بازار تهران به خیابان‌های مولوی، ۱۵ خرداد، ‌خیام و مصطفی خمینی (سیروس) محدود می‌شود.

تهران قدیم و جدید

_{منبع عکس: پینترست}

تهران قدیم را برخلاف امروز، به آب و هوای خوب می‌شناختند. روستای کوچکی میان ری و شمیران که به‌تدریج گسترش پیدا کرد و به شهر تبدیل شد و در نهایت به‌عنوان پایتخت ایران زمین آن را برگزیدند. تهران قبل از تبدیل شدن به پایتخت، از چهارسو به چهار امام‌زاده محدود می‌شد. امام‌زاده یحیی در شمال شرق، امام‌زاده زید در شمال غرب، امام‌‌زاده سید ناصرالدین در جنوب غرب و امام‌زاده سید اسماعیل در جنوب شرق، ‌محدوده روستای بزرگ تهران را در آغاز سده ۹ هجری مشخص می‌کردند.

در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، ظاهر تهران با ساخت عمارت‌های سلطنتی متعدد در محدوده کاخ گلستان، باغ‌های سلطنتی مانند نگارستان و لاله ‌زار، احداث چند رشته قنات به جهت تامین آب و گسترش بازار تهران، به‌سمت آبادانی و تمدن نزدیک شد.

شمس العماره، اولین آسمان‌خراش تهران، در عصر ناصری احداث شد

تهران قدیم در آن روزها تنها ۴٫۴ کیلومتر مربع وسعت داشت و در عهد ناصری با تخریب حصار شاه طهماسبی مساحت آن به ۱۹ کیلومتر مربع افزایش یافت. «میدان ارگ» به‌عنوان قدیمی‌ترین میدان تهران در این دوره به اوج شکوه و زیبایی رسید و عمارت «شمس‌العماره» که امروزه عنوان اولین آسمان‌خراش تهران را بر آن گذاشته‌اند، به سبک بناهای اروپایی با ارتفاع ۳۵ متر احداث شد. محدوده دارالخلافه ناصری در تهران جدید امروز از شمال به خیابان انقلاب، از جنوب به خیابان شوش، از شرق به خیابان هفده شهریور و از غرب به خیابان کارگر منتهی می‌شود.

حصار ناصرالدین شاه در دوره پهلوی اول تخریب و وسعت شهر تهران به بیش از ۳۰ کیلومتر مربع رسید و در زمان پهلوی دوم این مساحت به ۵۰۰ کیلومتر مربع افزایش پیدا کرد.

اکنون تهران جدید از طهران آن روزها بسیار فاصله گرفته و علاوه بر مساحتی بالغ بر ۷۰۰ کیلومتر مربع، با ظاهری نسبتا مدرن و هوایی سنگین و دودآلود، نشانی از آن روستای زیبا و خوش‌آب‌و‌هوا ندارد. برخی از تغییرات میدان‌ها و خیابان‌های شهر را می‌توان در تصاویر زیر مشاهده کرد.

_{منبع تصاویر ایسنا،‌ نام عکاس: برنا قاسمی}

خیابان لاله زار

_{منبع عکس:  سایت مد و مه}

خیابان لاله زار قدمتی به درازای تاریخ پایتخت دارد. زمانی تنها یک باغ خارج از حصار شاه طهماسبی بود و به مرور به یکی از شلوغ‌ترین و پر رفت و آمدترین خیابان‌های تهران تبدیل شد. روزگاری مدرن‌ترین خیابان تهران نام داشت و بسیاری از اولین‌ تجربه‌های مدرنیته را در حافظه خود ثبت کرده است. زمانی نیز به‌عنوان خیابان فرهنگی تهران قدیم از آن یاد می‌کردند.

شواهد امر می‌گوید که لاله‌ زار باید پیش از سال ۱۱۹۰ خورشیدی به وجود آمده باشد. در عصر قاجاریه، این باغ مکان تفریح و تفرج پادشاهان به حساب می‌آمد و در سال ۱۱۵۴ خورشیدی و دوران فتحعلی‌شاه قاجار نیز، باغ لاله ‌زار را محل سکونت رییس هیئت اعزامی ناپلئون بناپارت در نظر گرفتند. با توسعه شهر تهران، این باغ و اراضی اطراف آن نیز جزئی از محدوده پایتخت محسوب شده و روند رو به رشد خود را به سرعت پشت سر گذاشت.

لاله‌زار محل تولد اولین چراغ گاز، سالن سینما و مغازه گل‌فروشی در تهران است

سال ۱۲۵۲ خورشیدی و در عهد ناصری، ناصرالدین شاه به فرنگ رفته و از تماشای خیابان شانزلیزه پاریس به وجد می‌آید. در بازگشت او، باغ لاله‌ زار ۹۰ هزار تومان فروخته می‌شود و مسیری از میان این باغ می‌کشند تا خیابانی به سبک خیابان‌های اروپایی و شبیه شانزلیزه پاریس، در طهران آن روزها ساخته شود. اولین سیم تلگراف را از باغ لاله زار کشیدند، اولین چراغ گاز تهران قدیم را در شب‌های لاله ‌زار روشن کردند، اولین سالن سینما و اولین مغازه گل فروشی هم در همین خیابان افتتاح شد. یک خط واگن اسبی، برای گشت‌زنی در خیابان لاله زار تدارک می‌بینند. «محله دولت» نیز در غرب باغ لاله‌ زار، به‌عنوان جدیدترین محله‌ مسکونی تهران، یکی از زیباترین و مصفاترین کوچه باغ‌ها و از مرغوب‌ترین اراضی شهر معرفی شد.

در دوران مشروطه لاله ‌زار اوج رونق و شکوفایی خود را پشت سر گذاشت و تا پایان عصر قاجاریه نیز، یکی از مهم‌ترین نقاط گردشگری پایتخت بود. در پایان عصر قاجار و اوایل دوره پهلوی نیز، ‌خیابان لاله‌ زار یا «شانزه‌لیزه تهران» نماد نوگرایی و هنر ایران را بر پیشانی داشت. خیابانی که ترکیبی از هنر و تجارت را در دل خود جای داده و تئاترها، سینماها، ‌رستوران‌ها و ویترین مغازه‌های مختلف آن، رفت و آمد بسیاری را در این خیابان رقم می‌زد. امروزه از آن لاله‌ ز‌ار طهران قدیم تنها «خانه امین‌السلطان» یا «خانه و باغ اتحادیه» باقی مانده که خوشبختانه از دام تخریب به دست مرمت و بازسازی رسیده است. خیابان لاله‌زار قدیمی که امروزه به آن قسمت جنوبی لاله‌زار می‌گویند، حد فاصل خیابان جمهوری تا میدان توپخانه را شامل می‌شود؛ میدانی که خود داستان‌های شنیدنی در خاطر دارد. در پایان، لحظه‌هایی از تهران قدیم را در قاب تصاویری ماندگار به تماشا می‌نشینیم.

تهران قدیم به روایت تصویر