تنبور نوازی کرمانشاه چه زمانی برگزار می‌شود؟

جشن مهرگان یکی از جشن‌های باستانی ایران است که هر‌سال مهر‌ ماه، اقوام مختلف ایرانی در شهر‌های مختلف آن را  اجرا می‌کنند. کردهای تابع رسوم یارسان یکی از این اقوام هستند که در کرمانشاه زندگی می‌کنند و هنوز این جشن را زنده نگه‌ داشته‌اند. پیشینه یارسان‌ها به قبل از دین زرتشت بر‌می‌گردد. آن‌ها هر‌ساله در دامنه کوه دالاهو‌ی استان کرمانشاه، جشن مهرگان را برپا می‌کنند.

یکی از رسوم مهم جشن مهرگان، تنبور‌نوازی است که در آن بیش از ۱۰۰ تنبور‌نواز به‌ صورت جمعی در محیطی معنوی به نواختن این ساز می‌پردازند. تنبور، یکی از کهن‌ترین ساز‌های زهی ایرانی است که در میان کورد‌های آیین یارسان ماهیتی آیینی و خانقاهی دارد. عید خاونکار، عید مذهبی مردم یارسان است که در نیمه دوم آبان برگزار می‌شود. در این مراسم تنبورنوازی به‌همراه پخش نذری در منطقه‌ اورامانات یا دالاهوی کرمانشاه اجرا می‌شود.

همه‌ آنچه باید درباره تنبور‌نوازی کرمانشاه بدانید:

آیین تنبورنوازی

_{منبع: ایرنا،  عکاس: بهمن زارعی}

برای علاقه‌مندان به موسیقی ایرانی، همیشه نوای تنبور گوش‌نواز بوده است. تنبور، تمور یا تنبوره که در بعضی منابع به آن «نوازند» هم گفته می‌شود، قدیمی‌ترین ساز زهی ایرانی است. عمر این ساز به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. بسیاری از شاعران از جمله فردوسی، مولوی، منوچهری دامغانی، حافظ، نظامی گنجوی و… در شعر خود به ساز تنبور اشاره کرده‌اند. این موضوع نشان از اهمیت و قدمت بالای این ساز در میان ایرانیان دارد. تنبور تنها ساز زخمه‌ای ایرانی‌ است که در غرب ایران و بین کردهای پیرو آیین یارسان استفاده می‌شود. 

شرایط ناهموار تاریخی و اجتماعی قرن‌های گذشته، همواره تهدیدی برای از میان رفتن یا تحریف موسیقی مقامی بوده است؛ اما کردها برای پاسداری از این نوع موسیقی تلاش‌های بسیاری کرده‌اند. موسیقی مقامی در کرمانشاه و توابع آن با عرفان و طریقت آمیخته است. برخی وجود ساز تنبور را از دلایل مهم ماندگاری این نوع موسیقی می‌دانند. مقام‌هایی که با این ساز نواخته می‌شوند، ترکیبی از آموزه‌های دینی یارسان‌ها، زندگی و هویت تاریخی آن‌ها است. در این مقام‌ها هیچ ردی از خشونت و قدرت‌طلبی نیست و به تبع در نوای تنبور نیز چیزی جز دعوت به آرامش، دوستی، تفکر و تعقل دیده نمی‌شود. 

حدود ۱۱۰ سال پیش، توریستی لهستانی صدای نواختن سید قاسم افضلی، اولین تنبورنواز شناخته شده رسمی ایرانی را ضبط و پخش کرد. سبک «پاواموری» تنبور شباهت زیادی به موسیقی آفریقای جنوبی دارد. این سبک تنها در میان یارسان‌ها و اهالی منطقه‌ای در آفریقایی جنوبی حفظ شده است. تنبور در رویدادهای مهم زندگی این مردمان از جمله تولد، عشق و مرگ نواخته می‌شود.

ساز تنبور از کهن‌ترین سازهای زهی ایرانی است

مقام «چمری» و مقام «فانی» در مراسم‌ عزا و برای مرگ خوانده می‌شوند. چمری در معنای «چشم به راه بودن» است. مقام «باباناووسی» از جمله مقام‌های دیگری است که برای بیان شعرهای حماسی و مطالبه‌گر مورد استفاده قرار می‌گیرد. طبق روایتی شفاهی، تنبورنوازان کرمانشاهی در سوگ گروهی از جوانان مشروطه‌خواه اهل ایل زنگنه کرمانشاه، مقام باباناووسی را ابداع کرده‌اند. نیروهای جوانی که در گرماگرم انقلاب مشروطه به‌دست نیروهای وابسته به دربار قاجار کشته شدند.

زبان ساز تنبور مانند تاریخ مردمان کرد، بیان هویت گروهی در حاشیه‌مانده است. گروهی که فقط ابزاری همچون موسیقی، شعر و ادبیات در دست دارد. تنبور، سازی جمعی است و زمانی می‌تواند برای شنوندگان تاثیرگذار باشد و آن‌ها را به وجد آورد که به‌صورت جمعی و هماهنگ نواخته شود. هر ساله در جشن‌ها و عیدهای مختلف، آیین تنبورنوازی در نیایش‌گاه‌های مخصوص اجرا می‌شود. این آیین به‌گونه‌ای‌ است که در آن گروه‌های بیش از ۱۰۰ زن و مرد کنار هم و در مرتبه‌ای برابر می‌نشینند و با هم به نواختن تنبور و خواندن کلام می‌پردازند. جمع‌گرایی و هماهنگی میان افراد گروه، آن‌ها را به خیالی مشترک پیوند می‌زند. این ویژگی جمعی توانایی افراد را در برابر ناملایمات بالا می‌برد.

تنبورنوازی کرمانشاه

_{منبع: ایرنا عکاس: بهمن زارعی}

کرمانشاه یکی از استان‌های مهم تنبورنوازی در ایران است. تنبور را می‌توان ساز آیینی مردم کرد نامید. برخی منطقه‌ گوران در استان کرمانشاه را قدیمی‌ترین مرکز ترویج ساز تنبور و مقام‌های آن می‌دانند. صحنه، شهر دیگری در این استان است که مردم آن مقام‌های ساز تنبور را طی نسل‌‌های متوالی سینه‌به‌سینه، محافظت کرده‌اند.

ساز تنبور به‌دلیل ویژگی‌های عرفانی در میان کرد‌های یارسان کرمانشاه و ایلام بیشترین کاربرد را دارد. یارسان دینی مستقل در ایران است که «سلطان سهاک» در قرن ۱۴ هجری در منطقه اورامانات کرمانشاه آن را بنا نهاد؛ اما همچنان پیرامون تاریخ شکل‌گیری این آیین مانند فرقه‌های دیگر روایت‌های متناقض وجود دارد. یارسان‌ها را با نام «اهل حق» نیز می‌شناسند. جمعیت کردهای پیرو اهل حق به حدود سه میلیون نفر می‌رسد که بیشتر در غرب ایران، در منطقه کلاردشت، اطراف تهران و مناطق ترک‌نشین زندگی می‌کنند. از جمله جشن‌های یاری‌ها می‌توان به جشن مهرگان و عید خاونکار اشاره کرد. عید «خاونکار» یا «خاوندکار» از جمله جشن‌های مذهبی پیروان آیین یارسان است که آبان ماه هر سال در منطقه دالاهوی کرمانشاه برگزار می‌شود و نوازندگان علاقه‌مند را دور هم جمع می‌کند. این جشن‌ها در نیایشگاه‌های اهل حق در مناطق مختلف از جمله دامنه‌ی کوه دالاهو و اورامانات برگزار می‌شود.

مراسم نیایش اهل حق در مکانی به نام جم‌خانه انجام می‌شود. در این مراسم نوازندگان باید به‌گونه‌ای می‌نشینند که هیچ نشانی از سلسله‌مراتبی بودن وجود نداشته باشد. نکته جالب توجه دیگر این مراسم‌، تنبورنوازی و هم‌خوانی آزادانه زن‌ها در کنار مردها است. در این جشن‌ها گروه‌های تنبور‌نوازان به‌همراه خواندن کلام حق، این آیین را اجرا می‌کنند. ساز تنبور برای مردم استان کرمانشاه از ارزش بالایی برخوردار است؛ به‌طوری که از تنبورنوازی در مراسم خاکسپاری عزیزان خود استفاده می‌کنند.

در سا‌ل‌های گذشته تلاش‌هایی در خصوص ثبت دالاهو به‌عنوان شهر ملی تنبور در میراث فرهنگی صورت گرفت که با اعتراض عده‌ای از اساتید تنبورنوازی کرمانشاه روبه‌رو شد. این اساتید معتقد بودند کل استان کرمانشاه خاستگاه تنبورنوازی است و نباید فقط یک شهر به این عنوان شناخته شود؛ ه این دلیل جلسه‌ای در خانه‌ موسیقی تشکیل شد و این موضوع هنوز در حال پیگیری است.

سه نوع مقام برای تنبور وجود دارد که در میان مردم کرمانشاه نیز رایج است.

مقام‌های تنبور

• مقام پردیوری، حقانی یا کلام

مقام «حقانی» یا مقام «کلام» مهم‌ترین بخش موسیقی تنبور است که به سرود‌های دینی اهل حق اختصاص دارد. مقام حقانی بیشترین حالت روحانی و تقدس را میان مقام‌های دیگر دارد و به‌صورت دعا و مناجات اجرا می‌شود. گروهی از این مقام‌ها ریتم کندی دارند و هنگام اجرا حالتی عارفانه ایجاد می‌کنند. گروهی دیگری از مقام‌های کلام دارای ریتم تندتری هستند که در زمان اجرا، حالت ذکر و سرور بیشتری دارند. این مقام برای پیروان آیین یاری است و در آن کلام با آواز و تنبور اجرا می‌شود.

• مقام مجلسی (باستانی)

مقام‌های «مجلسی» به‌طور معمول دارای وزن آزادند؛ اما گاهی امکان دارد موسیقی در وسط یا انتها ۱۰ ضربی، پنج ضربی یا دو ضربی شود. به این مقام‌ها به‌دلیل وجود فرم‌های «مور» و «هوره»، هوره نیز گفته می‌شود. بعضی از ملودی‌های رقص کردی جزو این مقام به حساب می‌آید.

مقام‌های «مجازی» با سازهای دوزله، تنبک، شمشال، کمانچه و نرم‌نای نواخته می‌شوند. نوازندگان قدیمی و با مهارت تنبور نیز این مقام را می‌نواختند و در اختیار شاگردان خود قرار می‌دادند. به مرور زمان این مقام در کنار سایر مقام‌های تنبور معرفی و اجرا شد. مقام مجازی ریتم تندتری نسبت به دو مقام دیگر دارد.

_{منابع: ایرنا، yarsanvoice، عکاس سه عکس اول: بهمن زارعی، عکاس عکس چهارم: پگاه محمدی}

تنبورنوازی در جشن مهرگان

جشن مهرگان یکی از جشن‌های باستانی ایران و دومین عید مهم بعد از نوروز است. این جشن در گذشته در ابتدای پاییز در روزهای ۱۶ تا ۲۱ مهر ماه به بهانه شروع زمستان بزرگ در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌شد. نام مهرگان برگرفته از مهر یا میترا (در اوستا میثره) ایزد پیام‌آور روشنایی، دوستی، پیوستگی، مهر و محبت است. بخشی از اوستا به نام مهریشت در ستایش ایزد مهر و روشنایی سروده شده است.

کرمانشاه یکی از استان‌هایی است که هنوز در بعضی از مناطق آن جشن مهرگان برگزار می‌شود و کردهای پیرو آیین یارسان برگزارکننده بیشتر این جشن‌ها هستند که دامنه‌های کوه دالاهو یکی از مناطقی است که این جشن باستانی در آن برگزار می‌شود. در این جشن، ساز تنبور از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این ساز به خاطر داشتن نوای دل‌انگیز که انسان‌ها را به دوستی و همراهی دعوت می‌کند، قرابت زیادی با نام مهرگان و علت برگزاری این جشن دارد. 

شما هم تجربه خود از سفر به کرمانشاه و حضور در جشن‌ها و آیین‌های تنبورنوازی این مردم را با کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: ایرنا،  عکاس: بهمن زارعی}