تراجنسیتی چیست؛ جایگاهی قانونی و محدودیت‌ها

افراد تراجنسیتی در تمام اقشار جامعه وجود دارند. طبق تخمین کمپین حقوق بشر، فقط در خود آمریکا بیش از ۲میلیون تراجنسیتی زندگی می‌کنند. تراجنسیتی‌ها هم مانند سایرین جزو اعضای جامعه‌اند. آنها هم والدین، برادر و خواهر یا فرزند کسی هستند. حتی ممکن است با آنها همکار، همسایه یا دوست باشیم. در این مقاله، ابتدا به این پرسش پاسخ می‌دهیم که تراجنسیتی چیست و این اصطلاح به چه کسانی اطلاق می‌شود، سپس جایگاه این افراد در قانون، حقوق آنها و محدودیت‌های پیش رویشان را بررسی می‌کنیم.

تراجنسیتی چیست و چه نمودهایی دارد؟

اصطلاح تراجنسیتی در اواخر قرن بیستم ابداع شد، اما ردپای این افراد در طول تاریخ و در فرهنگ‌های مختلف به چشم می‌خورد. این اصطلاح برای افرادی به‌ کار می‌رود که هویت جنسی‌شان با جنسیتی که با آن متولد شده‌اند متفاوت است. افراد تراجنسیتی برای توصیف خود از اصطلاحات متفاوتی استفاده می‌کنند و گاهی به‌جای واژه تراجنسیتی، این واژه‌ها را به‌ کار می‌برند:

• ترنس؛
• ترنس+؛
• مردترنس یا زن‌ترنس.

بهتر است از عناوین و اصطلاحاتی استفاده کنید که این افراد ترجیح می‌دهند.

تراجنسیتی‌ها هویت جنسی خود را به شکل‌های مختلف ابراز می‌کنند. بعضی از آنها از لباس، رفتار و آداب‌ورسومی خاص استفاده می‌کنند تا مطابق جنسیتی زندگی کنند که برایشان مناسب است. برخی هم هورمون مصرف می‌کنند یا با عمل جراحی تغییر جنسیت، جنسیتشان را مطابق با هویت جنسی خود تغییر می‌دهند.

بعضی از تراجنسیتی‌ها به تعریف سنتی جنسیت و تقسیمش به ۲ دسته مذکر و مؤنث اعتقادی ندارند، بنابراین آنها را تراجنسیتی می‌نامند. تراجنسیتی‌ها از این جهات با سایرین متفاوت‌اند:

• هویت جنسی (احساس درونی)؛
• نمودهای جنسیتی (رفتار و نحوه لباس‌پوشیدن)؛
• تمایلات جنسی (افرادی که جذب آنها می‌شوند).

به افرادی که جنسیت و هویت جنسی‌شان یکسان است «همسوجنسیتی» (cisgender) می‌گویند.

بی‌قراری جنسیتی چیست؟

روان‌شناسان و پزشکان اصطلاح «آشفتگی جنسیتی» یا «بی‌قراری جنسیتی» (gender dysphoria) را برای توصیف پریشانی، ناراحتی و اضطرابی به‌ کار می‌برند که به‌دلیل تطابق‌نداشتن جنسیت با هویت جنسی گریبان‌گیر تراجنسیتی‌ها می‌شود. ممکن است برخی از این افراد مبتلا به نارسایی جنسی تشخیص داده شوند و برای کمک به درک‌ هویتشان تحت درمان پزشکی قرار بگیرند.

در گذشته روان‌شناسان به این حالت «اختلال هویت جنسی» می‌گفتند، اما امروزه برای توصیف این افراد از اصطلاح بی‌قراری جنسیتی استفاده می‌کنند، زیرا تطابق‌نداشتن جنسیت با هویت جنسی فرد بیماری روانی نیست و فقط ممکن است سبب مشکلات عاطفی شود.

هویت تراجنسی چه تفاوتی با گرایش جنسی دارد؟

اغلب مردم هویت جنسی را با گرایش جنسی اشتباه می‌گیرند، اما تراجنسی‌بودن با همجنس‌گرایی یا دوجنس‌گرایی متفاوت است. هویت جنسی یعنی فرد فارغ از تراجنسیتی یا همسوجنسیتی‌بودنش، در درونش زن است یا مرد یا هر دو یا هیچ‌کدام. همجنس‌گرایی، دوجنس‌گرایی یا دگرجنس‌گرایی نشان‌دهنده این است که جذب چه کسانی می‌شوید و از نظر عاطفی و جنسی به آنها تمایل دارید.

ممکن است فرد تراجنسی همجنس‌گرا، دگرجنس‌گرا یا دوجنس‌گرا باشد و از این نظر هیچ تفاوتی با همسوجنسی‌ها ندارد. به‌ بیان ساده‌تر، تمایل جنسی یعنی «می‌خواهید با چه کسی باشید» و هویت جنسی یعنی «چه کسی هستید».

گذار فرد تراجنسی به چه معناست؟

گذار (Passing) یعنی دیگران فرد تراجنسی را همان طوری ببینند که خودش می‌خواهد، مثلا زن‌ترنس از دست‌شویی زنانه استفاده کند و اطرافیانش او را به‌چشم زن ببینند.

برای بسیاری از تراجنسیتی‌ها گذار اهمیت دارد، به‌ویژه از نظر عاطفی، زیرا هویت جنسی‌شان را تأیید می‌کند. به‌علاوه از آنها در برابر آزار و اذیت و خشونت محافظت می‌کند. به‌دلیل تراجنسیت‌هراسی، فرد تراجنسی پس از تجربه گذار آسایش بیشتری در زندگی دارد.

با وجود این، همه تراجنسیتی‌ها درباره گذار مثل هم فکر نمی‌کنند. با اینکه گذار برای برخی از آنها بسیار مهم است، بعضی دیگر احساس می‌کنند که این کار یعنی جنسیتشان به‌اندازه دیگران واقعی نیست. آنها ممکن است این‌طور احساس کنند که گذار یعنی همسوجنسیتی دیده‌شدنشان مهم‌تر از این است که تراجنسیتی باشند. بعضی از تراجنسیتی‌ها با این موضوع مشکلی ندارند و به این ویژگی خود افتخار می‌کنند و نیازی به همسوجنسیتی‌شدن احساس نمی‌کنند.

جایگاه تراجنسیتی‌ها در حقوق بشر بین‌الملل

نگاهی گذرا به جایگاه قانونی افراد تراجنسی در جهان نشان می‌دهد که پذیرش حقوق هویت جنسی پیشرفت چشمگیری کرده است. با وجود این، هنوز هم در بعضی از کشورها افراد تراجنسی با اشکال مختلفِ خشونت و تبعیض روبه‌رو هستند. چون هنوز استاندارد جهانی مشخصی در این زمینه وجود ندارد، دولت‌ها در تدوین قوانینی که حقوق این افراد را محدود می‌کنند آزادند.

مهم‌ترین سند بین‌المللی در رابطه با حقوق افراد تراجنسی اصول جاکارتاست. این سند بین‌المللی در سال ۲۰۰۷ تصویب شد و به‌موجب آن تراجنسیتی‌ها باید به‌ رسمیت شناخته شوند و از تمام حقوق و آزادی‌های شهروندی برخوردار باشند. به‌علاوه، باید از خشونت در امان بمانند و قربانی قتل‌های خشونت‌آمیز نشوند.

در ماده ۲۶ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی نیز هرگونه تبعیض منع شده و از تمام مردم حمایت یکسانی شده است. در نتیجه باید تراجنسیتی‌ها را هم برابر با دیگران بدانیم.

علاوه بر این، ماده ۱۲ این میثاق بین‌المللی به محافظت از سلامت گروه‌های آسیب‌پذیر اشاره می‌کند. بر این‌ اساس، دولت‌ها باید از تراجنسیتی‌ها به‌عنوان افراد آسیب‌پذیر جامعه محافظت کنند و حق سلامت آنها را به‌ رسمیت بشناسند.

بر اساس ماده ۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی نیز حق آزادی برای همه مردم به‌ رسمیت شناخته شده است. در این ماده از میثاق به جنسیت خاصی اشاره نشده است، بنابراین تراجنسیتی‌ها هم باید از حق آزادی برخوردار باشند.

میثاق‌های بین‌المللی برای دولت‌ها تعهداتی ایجاد می‌کنند و باید در قوانین داخلی کشورها از آنها پیروی شود. در هیچ‌کدام از این اسناد بین‌المللی به حقوق تراجنسی‌ها اشاره مستقیم نشده است و این اسناد همه مردم را فارغ از جنسیتشان صاحب حقوقی می‌دانند. بنابراین می‌توان این اسناد بین‌المللی را به‌نفع این افراد تفسیر کرد.

بیانیه کمیساریای عالی حقوق بشر در سال ۲۰۱۷ سند بین‌المللی مهم دیگری است. به‌موجب این بیانیه، افراد تراجنسی از حقوقی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق‌ها آمده است برخوردارند.

این اسناد بین‌المللی پیشرو هنوز آن‌قدر فراگیر نشده‌اند که بتوانند از تراجنسیتی‌ها در برابر تبعیضی که در زمینه‌های مختلف مانند سلامت، شغل، مسکن، سفر و آموزش با آن روبه‌رو هستند محافظت کنند.

جایگاه افراد تراجنسیتی در قوانین ایران

در ایران هنوز هم برای حمایت از افراد تراجنسی قانون مشخصی تصویب نشده است، اما در بعضی از قوانین به منع تبعیض و حقوق برابر افراد فارغ از جنسیتشان اشاره شده است.

در اصل ۳ قانون اساسی، دولت مکلف شده است که از تمام مردم در برابر تبعیض‌های ناروا حمایت کند. همچنین مطابق با اصول ۲۹ و ۳۰ این قانون، باید حق تأمین اجتماعی، خدمات بهداشتی، بیمه و آموزش همه مردم به‌ رسمیت شناخته شود. در این اصول قانونی، بر منع تبعیض تأکید شده و افراد صرف‌نظر از نژاد، قوم و جنسیتشان صاحب حق‌اند.

به‌موجب بند ۱۸ ماده ۴ قانون حمایت از خانواده نیز تراجنسیتی‌ها حق دارند برای تغییر جنسیت و صدور شناسنامه جدید به دادگاه خانواده درخواست بدهند. در شناسنامه جدیدی که برای این افراد صادر می‌شود هم موضوع تغییر جنسیتشان ثبت نمی‌شود و فقط نام جدیدشان را می‌نویسند.

یکی دیگر از قوانین ایران که در آن به افراد تراجنسیتی اشاره شده قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب سال ۱۳۹۹ است. در ماده ۳ این قانون، ابتلای کودک و نوجوان به اختلال هویت جنسی از مواردی برشمرده شده که افراد آسیب‌پذیرند و باید از آنها به‌صورت قانونی حمایت شود. در ماده ۳۳ همین قانون، اختلال هویت جنسی یکی از وضعیت‌های مخاطره‌آمیز برای کودکان و نوجوانان نامیده شده است و اگر احتمال قربانی‌شدن این افراد وجود داشته باشد، باید حمایت‌ها و مداخله‌های قانونی لازم انجام شوند.

افراد تراجنسیتی با چه محدودیت‌هایی روبه‌رو هستند؟

افراد تراجنسیتی هم اعضای جامعه هستند و مانند بقیه مردم حقوق و آزادی‌هایی دارند. با وجود این، هنوز هم بسیاری از این افراد چه در کشور ما و چه در جهان با محدودیت‌های فراوانی روبه‌رو هستند.

۱. حمایت ناکافی

به‌رغم تمام قوانین ملی و بین‌المللی گفتیم، هنوز هم برای حمایت از افراد تراجنسی قانون مشخصی وجود ندارد. همین مسئله سبب می‌شود که برخی از محاکم یا سازمان‌ها قوانین را آن‌طور که باید تفسیر نکنند و حقوق این افراد را نادیده بگیرند.

۲. فقر

ترنس‌ها در همه‌جای دنیا جزو فقیرترین مردم‌اند. این افراد حتی از رنگین‌پوستان هم فقیرترند. درصد زیادی از تراجنسیتی‌ها نمی‌توانند شرایط لازم برای زندگی را فراهم کنند. همچنین بسیاری از آنها نمی‌توانند مخارج صدور اسناد هویتی یا عمل تغییر جنسیتشان را بپردازند.

۳. باورهای منفی و تبعیض

با اینکه امروزه در سراسر جهان حقوق تراجنسیتی‌ها به‌ رسمیت شناخته می‌شود، هنوز هم برخی از مردم آنها را منحرفان جنسی می‌نامند یا مسخره‌شان می‌کنند. هنوز هم در بسیاری از نقاط جهان تراجنسیتی‌ها را به‌دلیل هویت جنسی‌شان از محل کار اخراج می‌کنند، استخدام نمی‌کنند یا مانع ارتقای شغلی آنها می‌شوند.

۴. خشونت

افراد تراجنسی بیشتر از افراد عادی قربانی خشونت می‌شوند. بر اساس آمارهای رسمی جهانی، ۵۴درصد از ترنس‌ها قربانی خشونت خانگی‌ هستند و ۴۷درصد از آنها در طول زندگی‌شان قربانی تجاوز و آزار جنسی شده‌اند. خشونتی که این افراد تحمل می‌کنند ممکن است به مرگشان منجر شود.

۵. محدودیت دسترسی‌ به مراقبت‌های بهداشتی

سلامت بسیاری از ترنس‌ها در سراسر کره زمین در خطر است. با اینکه در قوانین ملی و بین‌المللی به حمایت از سلامت این افراد در کنار بقیه مردم اشاره شده است، برخی از پزشکان به‌دلیل هویت جنسی این افراد از درمانشان خودداری می‌کنند.

۶. اسناد هویتی

بسیاری از تراجنسیتی‌ها اسناد هویتی دقیق و صحیحی ندارند. این مسئله ممکن است بر جوانب مختلف زندگی ترنس‌ها مانند دسترسی به خدمات عمومی تأثیر بگذارد. آنها بدون اسناد هویتی دقیق نمی‌توانند به‌راحتی از حقوق و مزایای زندگی عادی مانند مسافرت یا تحصیل بهره‌مند شوند.

سخن پایانی

افراد تراجنسیتی نیز همانند بقیه مردم‌اند. آنها هم مانند سایرین حقوق و آزادی‌هایی دارند. با وجود این، هنوز هم در بسیاری از نقاط جهان مانند کشور ما برای حمایت از این افراد قانون مشخصی تصویب نشده و فقط در برخی از اسناد بین‌المللی و قوانین داخلی بر لزوم برابری همه مردم تأکید شده است.

تراجنسیتی‌ها هنوز هم با محدودیت‌ها و مشکلات مختلف دست‌وپنجه نرم می‌کنند و برای احقاق حقوق حداقلی‌شان با عوامل و شرایط مختلف در خانواده، محیط کار و جامعه مبارزه می‌کنند. علاوه‌ بر این، بر اساس آمارهای رسمی جهانی بسیاری از ترنس‌ها قربانی خشونت‌ها و تجاوزهای جنسی‌اند. بنابراین لازم است به این افراد و محدودیت‌هایی که با آنها دست‌وپنجه نرم می‌کنند بیشتر توجه شود.

منابع دیگر: plannedparenthood و mayoclinic و hrc

مانند یک حقوق‌دان، متن قرارداد خود را حرفه‌ای تنظیم کنید