تاریخچه‌ عزاداری برای امام حسین (ع)؛ از روز شهادت تا به امروز

_{منبع عکس: مشرق نیوز (عکاس: شهاب قیومی)}

مرگ معاویه بن ابی‌سفیان و شروع حاکمیت یزید، زمینه‌ساز واقعه کربلا بود. حاکم مدینه قصد بیعت گرفتن از امام حسین (ع) برای یزید را داشت؛ از همین رو، ایشان شبانه از مدینه خارج و راهی مکه می‌شوند. اهل بیت امام حسین (ع) و شماری از بنی‌هاشم و تعدادی از شیعیان، حضرت را در این سفر همراهی می‌کردند.

امام حسین (ع) در مدت‌ چهار ماه اقامت در مکه، نامه‌هایی از اهالی کوفه مبنی بر سفر به این شهر دریافت می‌کند. با توجه به خطر کشته‌شدن به دست عاملان یزید، ایشان در هشتم ذی‌الحجه به‌سمت کوفه می‌روند؛ هرچند قبل از رسیدن به کوفه، از پیمان‌شکنی کوفیان مطلع می‌شوند. علاوه بر این، حر بن یزید راه را بر کاروان امام حسین (ع) می‌بندند و در نتیجه کاروانیان به‌طرف کربلا حرکت می‌کنند؛ جایی که با لشکری به فرماندهی عمر بن سعد مواجه می‌شوند.

در دهم محرم (روز عاشورا) بین دو سپاه جنگ درمی‌گیرد که به شهادت مظلومانه امام حسین (ع) و یارانشان می‌انجامد؛ اما سپاه عمر بن سعد به همین مقدار بسنده نمی‌کند و پس از حمله به خیمه‌های اهل بیت امام حسین (ع)، آن‌ها را به آتش می‌کشد و بازماندگان را به اسارت می‌برد. در ادامه سر شهیدان را به نیزه زدند و همراه با اسیران، نزد عبیدالله بن زیاد در کوفه و سپس به نزد یزید در شام ‌بردند. امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) در میان این اسیران بودند.

سوال‌های زیادی دراین‌باره که عزاداری امام حسین (ع) از چه زمانی شروع شد، مطرح می‌شود‌. در واقع، عزاداری برای امام حسین (ع) و یاران ایشان از همان روز واقعه‌ کربلا در روز عاشورا شروع شد. بی‌شک نخستین کسانی که بر سوگ این بزرگواران اشک ریختند، اهل بیت ایشان و قوم بنی‌هاشم بودند. روز یازدهم محرم سال ۶۱ هجری که اهل بیت‏ علیه‌السلام در کنار اجساد مطهر شهیدان به سوگ و ماتم نشستند، نقطه آغاز این عزاداری‌ها به حساب می‌آید.

پس از ورود کاروان اسیران به کوفه و سخنرانی امام سجاد (ع) و حضرت زینب و ام‏ کلثوم علیهم‌السلام، صدای ضجه و گریه مردم شهر بلند شد که نوعی عزاداری برای شهدای کربلا بود. زمانی هم که کاروان اسرا به شام رسید، اهل ‏بیت ‏به‌مدت سه روز به عزاداری مشغول بودند.

اولین عزاداری در مدینه نیز توسط «ام سلمه»، همسر پیامبر (ص) برگزار شد و پس از ورود اهل بیت به مدینه، همه مردم به عزای عمومی پرداختند و امام سجاد (ع) مصائب کربلا را برای مردم شرح داد و مردم در سوگ این مصیبت عظیم گریستند. عزاداری‌های مدینه به‌حدی اوج گرفت که عمر بن سعد موضوع را به اطلاع یزید رساند و وجود زینب (س) را تحریک‌آمیز خواند. تا اینکه ایشان به شام یا مصر تبعید شدند.

با وجودی که عزاداری امام حسین (ع) در طول تاریخ اسلام کم‌وبیش جریان داشت، برپایی گسترده این مراسم به‌صورت سازمان یافته و با دستور و حمایت حکومت به دوران آل‌ بویه در بغداد برمی‌گردد.

درباره علت برگزاری مراسم عزاداری امام حسین (ع) از اول محرم، دلایل مختلفی ذکر شده است که در اینجا به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

بر اساس روایات، امام رضا (ع) فرموده بودند:

هنگامی که ماه محرم شروع می‌شد، دیگر کسی پدرم را خندان نمی‌دید و هر روز ناراحتی او بیشتر می‌شد تا روز دهم محرم. پس وقتی روز دهم می‌رسید، آن روز، روز مصیبت و اندوه و گریه او بود. ایشان در این روز می‌گریستند و می‌فرمودند این روز، روزی است که جدم حسین‌بن‌علی (ع) را همراه هجده تن از رجال بنی‌هاشم در کربلا شهید کردند و امام حسین (ع) را از پشت سر بریدند.

این طور به نظر می‌رسد که اگر ائمه اطهار (ع) فقط روز شهادت را گرامی می‌داشتند، چیزی بیشتر از یک یادبود عاطفی نبود؛ اما بخش اعظمی از فلسفه حرکت امام حسین (ع) به پیش از شهادت ایشان مربوط می‌شود و جای تأمل و تفکر زیادی دارد. این ۱۰ روز فرصت خوبی برای اندیشیدن درباره علت حرکت حضرت از مدینه به مکه، از مکه به عراق و انتخاب کوفه از میان شهرهای آن است. چرا در ایام عرفه که حاجیان در مکه حضور داشتند، حضرت مراسم حج را به پایان نمی‌رساند و آنجا را ترک می‌کند؟ چرا کاروان آن‌ها سر از کربلا درآورد و صحبت‌های حضرت برای دوستان و دشمنان در طول این سفر و واقعه عاشورا چه بوده است؟

شاید هم ۱۰ روز سوگواری قبل از عاشورا، عزاداران را برای غم بزرگ روز دهم محرم آماده می‌کند و بهتر می‌توانند این مصیبت هولناک را تحمل کنند. علاوه بر این، یک دهه عزاداری در اول محرم، این امکان را به افراد می‌دهد تا با حضور در محافل مذهبی و شنیدن مواعظ دینی، آمادگی بیشتری پیدا کنند تا در روز مصیبت بزرگ اباعبدالله الحسین (ع) سراسر احساس و شور باشند.

_{منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (محسن زارع)}

عزاداری امام حسین (ع) در دوران آل بویه

ریشه عزاداری در ایران را می‌توان در دوران آل بویه پیدا کرد. در واقع، در عاشورای سال ۳۵۳ معزالدوله دستور برپایی عزای عمومی داد که به‌تبع آن از مردم خواسته شد لباس سیاه بپوشند، بازارها را ببندند و به این ترتیب اولین مراسم عزاداری امام حسین (ع) در ایران برگزار شد. در روز عاشورا مردم و برخی از علمای حنفی ضمن سر دادن نوحه و ریختن خاک بر سر و صورت، قاتلان امام حسین (ع) را لعنت می‌کردند. مراسم عزاداری در دوران آل بویه، «النیاحه» یا «الرثا» نامیده می‌شد.

طبق گفته مورخان، برگزاری مراسم عزاداری در دوران آل بویه ادامه می‌یابد؛ اما برپایی آن در روز عید غدیر و عاشورا منجر به حساسیت اهل سنت و ایجاد یک سری درگیری می‌شود. در سال ۳۹۳ شیعیان از برگزاری مراسم مذهبی منع می‌شوند و با افزایش نزاع و درگیری بین شیعه و سنى، سلاطین آل‏‌بویه به فکر ممانعت از انجام عزاداری امام حسین (ع) در روز عاشورا و عید غدیر می‌افتند؛ گرچه با پافشارى شیعیان مواجه می‌شوند.

در سال ۳۹۸ روز عاشورا با عید مهرگان مصادف می‌شود و از همین رو مراسم عید به تاخیر می‌افتد.

فخرالملک، وزیر سلطان بهاءالدوله، در سال ۴۰۲ قمرى برگزارى مراسم عاشورا را آزاد اعلام می‌کند؛ هرچند در سال ۴۰۶ قمرى تصمیم بر ممنوعیت برگزارى آن می‌گیرد و همین موضوع باعث نزاع شیعیان با ساکنان محله‏ باب‏‌الشعیر و متعاقب آن کشته‌شدن تعداد زیادى از آن‌ها می‌شود.

عزاداری امام حسین (ع) در دوران سلجوقی

سلاطین سلجوقى ارادت خاصی به ائمه شیعه داشتند؛ به‌طوری که ملکشاه از پادشان سلجوقی در سال ۴۷۹ قمری به زیارت کاظمین، نجف و کربلا رفت. محمد بن عبدالله بلخى از مولفان آن دوره، از مظلومیت‌‏هاى اهل‏ بیت می‌گفت و روضه می‌‏خواند. سوگواری برای شهدای کربلا تا اوایل حکومت طغرل سلجوقى، در بغداد و شهرهاى دیگر ایران رواج داشت.

عزاداری امام حسین (ع) در دوران ایلخانی و تیموری

پس از آنکه سلسله بنی‏‌عباس در بغداد سقوط کرد و مغول‌ها بر بخش عظیمی از کشورهای اسلامی مسلط شدند، شکل و محتوای روضه‌ها به مرور تغییر یافت. در این دوران شیعیان فرصت مناسبی برای انجام برنامه‌های مذهبی به دست آورند. غازان خان با مذهب شیعه مشکلی نداشت تا اینکه در زمان حکومت اولجایتو این مذهب به‌عنوان مذهب رسمی کشور معرفی و به این ترتیب، برگزاری مجالس عزاداری با آزادی کامل برقرار شد.

در دوره تیموری، منقبت‌خوانی ائمه اطهار (ع) در ملاعام رواج یافت و اصطلاح مداحی و روضه‌خوانی از همین دوره بر سر زبان‌ها افتاد.

عزاداری امام حسین (ع) در دوران صفوی

با آغاز حکومت صفوی و مذهب رسمی شیعه در کشور، سرودن شعر در مدح ائمه، امام حسین (ع) و شهدای کربلا افتخاری بزرگ به حساب می‌آمد. همین موضوع بر سوگواری‌های محرم تاثیر بسزایی داشت؛ به‌شکلی که برپایی شکو‎همند این مراسم در محرم هر سال و استفاده از این اشعار، به نشر و تبلیغ‎ مذهب تشیع کمک زیادی کرد. کتاب «روضه الشهداء» در همین دوران نوشته شد و مراسم عزاداری ماه محرم شکل جدیدی به نام «روضه خوانی» یا قرائت «روضه الشهدا» به خود گرفت. در این کتاب راجع به مراسم عزاداری در دوره صفویه آمده است که تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی مانند امروز رواج نداشت؛ هرچند قمه‌زنی متداول بود. قمه‌زن‌ها پس از تراشیدن سر خود، با قمه بر سرخود می‌کوبیدند که در نتیجه آن سر و صورت‌شان‌خون‌آلود می‌شد.

مستشرقانی که در دوره صفویه به ایران آمده بودند، در سفرنامه‌های خود به مراسم سوگواری امام حسین (ع) و شیوه برگزاری آن اشاره داشته‌اند که جزو منابع مهم محسوب می‌شود. از آن جمله می‌توان تاورنیه و کارِری را نام برد که در زمان شاه سلیمان صفوی به اصفهان سفر و مراسم عزاداری را از نزدیک تماشا کردند. کارری می‌نویسد:

در دوشنبه ۲۳ ماه اوت با طلوع ماه نو، برگزاری مراسم بسیار غم‌انگیزی آغاز شد. ایرانیان هر سال به یاد درگذشت امام حسین (ع) فرزند علی (ع) این مراسم را برگزار می‌کنند. این مراسم ۱۰ روز طول می‌کشد. در تمام این مدت میدان‌ها و گذرگاه‌ها چراغانی و روشن و عَلَم‌های سیاه در همه جا برافراشته است. در سر گذرگاه‌ها صندلی‌ گذاشته‌اند که هر از چند گاهی یک ملا روی آن می‌نشیند و در منقبت و مصیبت کشته‌شدگان صحبت می‌کند.

عزاداری امام حسین (ع) در دوران افشاریه، زندیه و قاجار

از آنچه که در منابع تاریخی به‌دست آمده است، در دوران افشاریه و زندیه‌ شکل‌های مختلف عزاداری دوره‌های قبل گسترش یافت؛ هرچند نادرشاه عزاداری‌ها را محدود کرد.

شروع تعزیه‌خوانی را به دوران حکومت کریم خان زند نسبت می‌دهند. طبق روایات، در زمان پادشاهی کریم خان سفیری به دیدار کریم خان می‌آید و در خدمت او حرف‌های حزن‌انگیز درباره‌ی واقعه‌ کربلا می‌گوید. کریم خان بعد از شنیدن سخنان او دستور می‌دهد صحنه‌هایی از وقایع کربلا و سرگذشت ۷۲ تن را بسازند و از حوادث غم‌انگیز آن نمایش اجرا کنند که این کار به تعزیه معروف شد. ابتدا این نمایش‌ها در چهارراه‌ها و میدان‌های اصلی شهر برگزار می‌شد؛ اما بعدها به بازارها، کاروان‌سراها، منازل شخصی و تکیه‌ها نیز کشیده شد.

شاهان قاجار توجه ویژه‌ای به عزاداری محرم داشتند و آن را فرصتی برای نشان دادن ارادتشان به اهل بیت (ع) می‌دانستند. با شروع ماه محرم خیابان‌ها و کوچه‌های شهر را با پرچم‌های سیاه می‌پوشاندند و علاوه بر مردم عادی، شاهان نیز مراسم سوگواری برگزار می‌کردند.

در سال ۱۲۴۸ شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار «تکیه‌ی دولت» با گنجایش ۱۰۰۰ نفر تماشاگر ساخته شد. برخی حتی معتقدند که بسیاری از آیین‌های مربوط به عزاداری امام حسین (ع) در دوران قاجار مرسوم شد که از آن جمله می‌توان به برپایی سقاخانه، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا و مراسم طشت گذاری اشاره کرد. رونق بی‌سابقه مجالس عزاداری، به‌ویژه آیین تعزیه نیز در همین دوران اتفاق می‌افتد.

در واقع تکیه‌ها در دوران قاجار شکل گرفتند و سایر شکل‌های عزاداری هم از لحاظ محتوا و هم کیفیت و نحوه‌ برگزاری به تکامل رسید. برای مثال، شبیه‌خوانی شیوه و روش خاص خود را در این زمان پیدا کرد و چندیدن تکیه و ساختمان برای برگزاری تعزیه‌خوانی ساخته شد.

علاوه بر قمه‌زنی که در روز عاشورا مرسوم بود، رسم‌های دیگری همچون زخم‌زنی، رسم ۴۱ منبر، شمایل‌کشی، قفل‌آجین، سنگ‌زنی و شمع‌آجین بدن وجود داشت که اکنون منسوخ شده‌اند. در رسم قفل‌آجین، عزاداران با سوراخ‌کردن بدن خود، به آن قفل می‌زدند که بسیار دردناک بود و گاهی اوقات به عفونت و بیماری فرد می‌انجامید.

مراسم شام غریبان از جمله عزاداری‌هایی است که در دوران مظفرالدین شاه متداول شد. ضمن اینکه عزاداری برای شهدای کربلا در دوره قاجار نه‌تنها در ماه محرم برگزار می‌شد، بلکه به ماه صفر نیز تعمیم یافت.

عزاداری امام حسین (ع) در دوران پهلوی

با اجرای برنامه‌های تجددخواهی در دوران رضاخان، به‌تدریج محدودیت‌هایی برای سوگواران در نظر گرفته شد؛ تا اینکه در ۱۳۱۴ شمسی به حاکمان مناطق مختلف دستور ممنوعیت برپایی دسته‌های عزاداری در ماه محرم و صفر داده شد. علاوه بر این، مردم را تشویق می‌کردند تا در مجالس روضه روی صندلی بنشینند.

پس از واقعه گوهرشاد، سختگیری‌ها برای برگزاری روضه فزونی یافت که در نهایت دستور ممنوعیت عزاداری صادر شد و حتی در بعضی شهرها برپاکنندگان مجالس زندانی می‌شدند. یکی دیگر از اقدامات این دوره، تخریب بنای تکیه دولت در سال ۱۳۱۷ شمسی بود.

در اواخر دوران پهلوی، مجالس روضه در خانه و بین زنان رواج یافت و خطیبان زن شهرت زیادی به دست آورند. پس از بروز اختلاف میان شاه و علما، روحانیون از مراسم عزاداری برای مخالفت با شاه بهره بردند؛ تا اینکه به‌دلیل وقایع محرم سال ۱۳۴۲ شمسی، برگزاری هر نوع عزاداری در سال پس از آن منوط به گرفتن مجوز شد.

عزاداری امام حسین (ع) پس از انقلاب اسلامی

_{منبع عکس: خبرگزاری ایسنا یزد}

با پیروزی انقلاب اسلامی، تغییرات زیادی در هیئت‌های مذهبی و مجالس عزاداری به‌لحاظ صوری و محتوایی اتفاق افتاد و برخی چهره‌های سرشناس همچون شهید مرتضی مطهری و علی شریعتی به خرافه‌زدایی و پیراستن نگرش‌های خاص نسبت به واقعه عاشورا پرداختند.

از اواخر دهه هفتاد، سبک جدید و متفاوتی از عزاداری با مداحی حاج قربان (علی قربانی) و نریمان پناهی بین جوانان مرسوم شد که شامل اشعار و سبک‌های شورانگیزی می‌شد. در اوایل دهه ۸۰ شمسی، برخی مراجع نسبت به استفاده از مفاهیم غلوآمیز درباره اهل بیت و واژگان نامناسب انتقاد کردند.

برخی از رسوم و عزاداری‌های مردم حتی به جاذبه‌ گردشگری مذهبی تبدیل شده‌اند؛ نظیر حسینیه اعظم زنجان که به‌عنوان دومین قربانگاه بزرگ جهان اسلام به حساب می‌آید و همه ساله مردم برای عزاداری و ادای نذر خود به این شهر می‌روند. ضمن اینکه هیئت‌های مذهبی بعد از انقلاب شکل گرفتند.

در گذر تاریخ، از شهادت امام حسین (ع) و یارانشان تا به‌ امروز، شاهد به ‌وجود آمدن آیین‌های مختلف عزاداری هستیم. امروزه در ایران و در ماه محرم، هر منطقه و شهر به‌شکل و آداب خاصی مراسم عزاداری را برپا می‌کند. برای مثال در خوزستان سازهای مخصوصی برای عزاداری وجود دارد مانند سنج، دمام و بوق که قدمت هم‌نوایی آن‌ها در عزاداری امام حسین (ع) به بیش از ۱۰۰ سال می‌رسد یا در استان خراسان جنوبی در روستای «خور» مراسم «مشعل گردانی» برگزار می‌شود که این مشعل را در شب نهم محرم روشن می‌کنند.

مرثیه‌سرایی، سینه‌زنی، تعزیه‌خوانی، روضه‌خوانی، زنجیرزنی، علم‌گردانی، دسته‌های عزاداری، شام غریبان، نخل‌گردانی، تابوت‌گردانی و پیاده‌روی اربعین از رسم‌های مختلف مردم ایران در زمان عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) محسوب می‌شوند.

عکس کاور از سایت KARBOBALA.COM