بسیاری از اطلاعات دوره قاجار هنوز منتشر نشده است

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، به نقل از روابط عمومی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، غلامرضا عزیزی، رئیس اسبق پژوهشکده مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران در نشست نقد و بررسی «نمایه‌نامه تحلیلی- موضوعی سفرنامه‌ها درباره ایران آثار ترجمه‌شده سیاحان انگلیسی» که از سوی کتابخانه و مرکز اسناد بنیاد ایران‌شناسی برگزار شد، گفت: سفرنامه‌ها در پژوهش‌های تاریخی بیش‌تر مورد توجه قرار می‌گیرند. در پژوهش تاریخی ما باید به منابع دست اول و منابع دست دوم توجه کنیم. از جمله این منابع سفرنامه‌ها هستند که از دوران قدیم و حداقل بعد از اسلام منابع بسیار زیادی از آنها داریم.

وی افزود: سفرنامه‌ها اطلاعاتی از گذشته باستانی یک شهر را بیان می‌کنند و دیدگاه‌های پنهان گاهی در این سفرنامه‌ها خودش را نشان می‌دهد. بسیاری از نمایه‌هایی که در کتاب «نمایه‌نامه تحلیلی- موضوعی سفرنامه‌ها درباره ایران آثار ترجمه‌شده سیاحان انگلیسی» آمده است پژوهشگر را از جست‌وجوی بسیار بی‌نیاز می‌کند و کمک می‌کند تا به‌راحتی به موضوع موردنظر خود دست پیدا کند.

عزیزی با بیان این‌که به تازگی نرم‌افزارهایی برای این کار طراحی شده‌اند، بیان کرد: خود بنیاد ایران‌شناسی نیز از نرم‌افزار کمک گرفت اما کار ادامه پیدا نکرد و متوقف شد. چنین کاری در بانک ایران‌شناسی نیز انجام گرفت که حسن آن این بود که علاوه بر این‌که ارجاع می‌داد، عین مطلب را هم می‌آورد. چکیده مطلب را ذکر می‌کرد که پژوهشگر متوجه می‌شد چه می‌گوید و یک گام جلوتر بود.

وی گفت: متخصصان علم اطلاعات به سفرنامه‌ها به عنوان منابع نگاه می‌کردند و با معرفی آن‌ها به‌تدریج با رویکرد دیگری مواجه شدیم که از آغاز در تاریخ محلی رخ داد. افراد محلی در جست‌وجوی تاریخ خودشان یکی از منابعی که مورد مطالعه قرار دادند، سفرنامه‌ها بودند و این‌ها در قالب کتاب نمود یافت. مانند کتاب «لرستان در سفرنامه سیاحان» یا کتاب «گیلان در سفرنامه‌ها و پژوهش‌نامه‌های ژاپنی».

عزیزی افزود: پژوهش با رجوع به سفرنامه‌ها به تاریخ محلی منحصر نشد بلکه موضوعاتی مانند محرم، لباس، مسجد و… نیز در سفرنامه‌ها مورد تحقیق قرار گرفت. «زن ایرانی در دوران مختلف» یکی دیگر از موضوعاتی بود که در سفرنامه‌ها مورد توجه و پژوهش قرار گرفت. قبل از این کتاب مرتضی بخشایی داده‌های تاریخی اجتماعی را در سفرنامه‌های خارجی بررسی کرد.

رئیس اسبق پژوهشکده مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران بیان کرد: تمام این مقدمات بیان شد تا بگویم کاری مثل این کتاب را کسی از قبل انجام نداده است. برای انجام چنین کاری مولف ناگزیر است تا تک تک کلمات را بخواند، در چنین متن‌هایی با عنوان‌های همنام روبرو هستیم. زمانی که یک مستوفی‌الممالک می‌بینیم، باید دوباره به عقب برگردیم و ببینیم آیا این همان مستوفی‌الممالکی است که در صفحات پیشین آمده بود یا با آن شخص متفاوت است و این کار را دشوار می‌کند.

عزیزی گفت: این کتاب ۲۲۴ موضوع دارد که موضوع‌بندی اصلی و فرعی داستان دیگری است که اگر پژوهشگر از اول نقشه نداشته باشد، مجبور است برگردد و کار قبلی را کامل کند. براساس یک بررسی کلی این یکی از کارهای سختی است که با آزمون و خطا انجام گرفته است. مهم‌ترین دستاورد این کتاب نمایه‌هایی است که می‌تواند در اختیار افرادی قرار دهد که نرم‌افزارهایی با هوش مصنوعی تولید می‌کنند. هیچ چیز از ارزش این کار کم نمی‌کند، این کتاب نیاز تمام محققان را به‌راحتی و در چشم برهم زدنی برآورده می‌کند.

برای روشن شدن زوایای تاریک باید به سفرنامه‌ها اعتماد کنیم

همچنین رضا فراستی، پژوهشگر حوزه اسناد با اشاره به این‌که باید کتاب‌ها و اسناد اسکن شود تا از راه دور نیز قابلیت دسترسی برای پژوهشگر فراهم باشد، گفت: بحث ابزارسازی است، وقتی ابزار نداریم برای ساخت کار با مشکل روبه‌رو می‌شویم. کتابخانه بخش ایران‌شناسی مجلس را به عنوان یک کتابخانه تخصصی می‌پسندم.

وی افزود: در کتابخانه‌های تخصصی به دلیل نیاز محققان به ابزارهای دیگری برای تولید اطلاعات نیاز است. بسیاری از اطلاعات دوره قاجاری هنوز منتشر نشده است. کتابی که اعلام ندارد، چشم و چراغ ندارد و به‌تازگی چنین روندی رواج پیدا کرده که بسیار از این تغییر خوشحال هستم. محققان دوره قاجاریه معتقدند که بسیاری از زوایای پنهان دوره قاجاریه هنوز روشن نشده است که علت آن چاپ نشدن نسخه‌های خطی است.

فراستی بیان کرد: تاریخ شفاهی از دهه هفتاد مورد توجه قرار گرفت. همه این‌ها نشان می‌دهد که ما اگر بخواهیم از تاریخ شفاهی استفاده کنیم، باید از لابه‌لای مطالب دیگر مطالب اصلی را بیابیم. زمانی که کتاب «نمایه‌نامه تحلیلی- موضوعی سفرنامه‌ها درباره ایران آثار ترجمه‌شده سیاحان انگلیسی» را ورق می‌زدم، در آن غرق شدم. بسیاری از نکات در این سفرنامه‌ها هست که برای روشن شدن زوایای تاریک باید به این سفرنامه‌ها اعتماد کنیم.

وی گفت: کتاب «نمایه‌نامه تحلیلی- موضوعی سفرنامه‌ها درباره ایران آثار ترجمه‌شده سیاحان انگلیسی» نتیجه کار پیوسته ذهن مولف از روی عشق است. مولف زمان بسیار زیادی مقاومت کرد تا پس از ده سال کار به سرانجام برسد. صبر و حوصله به کار رفته در خلق این اثر ستودنی است. با وجود کمبود اطلاعات ابزاری اما روشمند کار شده است. می‌دانم وقتی ابزار مناسب در دسترس نباشد، چقدر کار سخت است. با توجه به ارجاعات زیربخش‌ها و… کار بزرگی انجام گرفته است.

فراستی افزود: آن‌چه محققان نیاز دارند، به‌خوبی در این سه جلد آمده است. تهیه چنین نمایه‌هایی درون و برون‌سازی می‌خواهد و محقق باید در دستور کار سازمانی قرار بگیرد. استاندارد جهانی و ملی دغدغه‌های یک شخص برای خودش عذاب‌آور است اما آزاده حیدری همه را کنار زده و کار را به جای خوبی رسانده است. کار بزرگی انجام شده و فقط و فقط باید تعریف و تمجید کرد و از دست‌اندرکاران تشکر کرد.

وی بیان کرد: غیر از همه زحمات به نظر می‌رسد باید نرم‌افزاری داشته باشیم که برخط همه کتابخانه‌ها بتوانند از آن استفاده کنند. خوشحالم که مسائلی در این رابطه قرار است در هوش مصنوعی مطرح شود. نرم‌افزاری که از هوش مصنوعی کمک بگیرد و از منابع کتابخانه‌های دیگر نیز استفاده کند، با نمایه کردن منابع جدید قابل انجام است. بهتر است سفرنامه‌های سایر مستشرقین نیز نمایه‌سازی شود.

برای انجام ادامه کار به حمایت نیاز دارم

آزاده حیدری، مولف کتاب «نمایه‌نامه تحلیلی- موضوعی سفرنامه‌ها درباره ایران آثار ترجمه‌شده سیاحان انگلیسی» نیز در این نشست گفت: سال‌ها پیش هنگام مطالعه و بررسی پژوهش پایان‌نامه‌ام درباره سفرنامه‌ها به دنبال منابع مطالعاتی رفتم و به دلیل سختی جست‌وجو و بررسی منابع از سفرنامه سیاحان بریتانیایی ایده نمایه کردن این آثار به ذهنم رسید.

وی افزود: پس از شناسایی ۱۳۰ سفرنامه سیاحان بریتانیایی تا سال ۱۴۰۰ هجری شمسی به مدت ده سال تالیف این اثر طول کشید و این کتاب پژوهشگران در این زمینه را از بررسی و جست‌وجو در متن ۱۳۰ سفرنامه بی‌نیاز کرده است. در حین کار کلیه اسناد و مسیر سفر سیاحان را یادداشت می‌کردم تا با تسلط بر مسیر بتوانم مستندسازی موضوعی انجام بدهم.

حیدری بیان کرد: در مراحل پژوهش بیش‌ترین زمان صرف فیش‌برداری و مستندسازی شد. سفرنامه‌ها دانشنامه‌های چند موضوعی هستند. آنانی که این سفرنامه‌ها را نوشتند، با آثار تاریخی آشنا بودند و به دلیل خاصی سفر می‌کردند. با مشخص کردن مسیر سفر سعی کردم مستندسازی درست شهرها و روستاها را انجام بدهم. البته با بررسی مسیر و زمان می‌توانیم اتفاق‌ها را در دوره‌های مختلف تشخیص بدهیم.

وی گفت: این سفرنامه‌ها منحصربه‌فرد هستند، سیاحان هرچه  دیدند و شنیدند را بیان کردند که دیدگاه آن‌ها برای ما بسیار اهمیت دارد. سعی کردم اهداف سیاحان را بیان کنم تا پژوهشگر بداند با چه سیاحی آشنا می‌شود.

حیدری افزود: با چاپ این کتاب فاز اول کار انجام شده و باید در اسرع وقت سفرنامه‌های فرانسوی شروع شود. کار وسیع و زمان‌بر است که از یک نفر برنمی‌آید. من مشاوران خیلی خوبی داشتم و نیاز است که یک تیم متخصص پژوهشی و علاقه‌مند تشکیل شود تا با حوصله کار را به پیش ببرد. با کمک متخصصان تاریخ و ایران‌شناسی چنین کارهایی می‌تواند انجام بگیرد که امیدوارم چنین حمایتی را داشته باشم و با توسعه هوش مصنوعی ابزارهایی در اختیار ما قرار بگیرد تا آثار سیاحان کشورهای مختلف نمایه‌سازی شود، آن زمان است که می‌توانیم بگوییم کار جامع و کامل است.​​​​​​

۲۵۹