برای او که تاک‌آفرین هنر قلم‌زنی نام گرفت

زنده‌یاد استاد علی ظریفی اصفهانی متولد دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۱۵ در محله مسجد جامع اصفهان است. او قلم‌زنی را از ۴ سالگی نزد استاد تقی پشوتن در کاروانسرای حاجی علی‌نقی شروع کرد و در ۱۰ سالگی مستقل و در طول ۷ دهه فعالیت خود در هنر قلم‌زنی، در دو بخش مشبک‌­کاری و برجسته‌کاری صاحب سبک شد. تکنیک «حرکت فلز روی فلز» در برجسته­‌کاری نیز ابداع استاد علی ظریفی است که در این روش با استفاده از قلم و چکش، فلز را از بخش‌­های دیگر به‌صورت کششی به نقطه­‌ای خاص حرکت می­‌دهند که قرار است برجسته شود و سپس طرح را ساخت‌وساز می­‌کنند.

از دیگر شاخصه‌­های آثار او تکرار و تأکید بر دو ویژگی «رهایی» و «نظم» است که اولی عمدتاً خود را در تاک‌­ها و برگ موها و دومی در مشبک­‌کاری­‌ها و نقوش اسلیمی نشان می­‌دهد. آثار علی ظریفی اصفهانی عموماً شامل نقوش گیاهی، انسانی و ترکیبی است و به لحاظ تکنیک نیز می­‌توان آثار او را به سه دسته‌ «مشبک‌­کاری»، «برجسته­‌کاری» و «حرکت فلز روی فلز» تقسیم کرد، آثار او همچنین به لحاظ نقش‌مایه نیز در سه دسته‌ «تاک‌ها»، «اسلیمی‌ها» و «آثار تصویری-روایی» قابل دسته‌بندی هستند.

آنچه در مجموعه تاک‌ها برجسته شده، نقش­‌های انگور، برگ مو و تاک است و کارکرد زبانی اصلی و یا پیام اصلی مجموعه‌ تاک‌ها، «عشق الهی» است که لازمه‌ دسترسی به آن، صبر و تهذیب نفس است. انگور، بنا به تفسیر خودِ هنرمند، نماد چله‌­نشینی است و تاک استعاره‌ای از انسان و به‌طور اخص استعاره‌ای از هنرمند است، ظریفی دراین‌باره می‌گوید: «هنرمند مانند درخت انگور است؛ از زمان برگ دادن تا زمانی که زیر پای عابرین می‌­افتد و استخوان‌­هایش خرد می‌­شود». در مجموعه‌ اسلیمی­‌ها تنوع وسیعی از انواع اسلیمی­‌ها (مانند اسلیمی ماری، اسلیمی دهان‌اژدری، اسلیمی­‌ها با چنگ‌­های مختلف، اسلیمی­‌های توپُر و توخالی) وجود دارد که پیام یا کارکرد زبانی اصلی این مجموعه، «وحدت» است. آنچه در آثار این مجموعه برجسته شده، نقش گیاهی، نظم، هندسه، ریاضی، همبستگی، انسجام، تکرار، حرکت و تقارن، انتزاع­‌گرایی و وحدت در عین کثرت است. آثاری که در گروه «آثار تصویری-روایی» قرار می­‌گیرند شامل تک فیگورها یا تصاویر پیکرنمایی هستند که روایت یا داستانی را بیان می­‌کنند و عمده‌ این روایت­‌ها در باب می و خُمر مِی است و جمعی از رِندان را نشان می­‌دهد. تصاویری که انسان و حیوان همه در آن مست­اند و مِی‌پرستانی که در حال خوشه­‌چینی و تخمیر انگوراند.

«طبیعت» یکی از منابع اصلی الهام زنده‌یاد استاد علی ظریفی و «بداهه­‌کاری» از ویژگی‌­های آثار او است و زنده‌یاد استاد ظریفی صراحتاً معتقد بود که «طراحی باید روی کار انجام شود». او هنر را نیز ترکیبی از «هستی»، «نیستی» و «رهایی» یرشمرده و به تعبیری، حرف «هـ» را برگرفته از هستی، «ن» را برگرفته از نیستی و «ر» را برگرفته از رهایی در نظر می­‌رفت و با دیدگاه عارفانه، بزرگ‌ترین استاد و هنرمند را خداوند دانسته و می­‌گفت «تنها هنرمند، خداست. خداوند همه‌چیز را آفریده و ما آن­‌ها را کشف می­‌کنیم.» از نگاه استاد ظریفی «هنر یعنی آفرینش»، او بر پیام داشتنِ اثر هنری تأکید داشت و یکی از دیگر ویژگی‌­های هنر را «متعهد بودن هنر» می‌دانست، بدین معنی که هنر باید به دغدغه‌­ها و مسائل روز بپردازد.

استاد ظریفی مس را «درویش فلزات» لقب داده بود چراکه بسیار انعطاف­‌پذیر­ است و دراین‌باره گفته است که «من به این فلز محبت دارم و این فلز هم به من محبت دارد. مس، همچون مادری است که دست کودک خود را می­‌گیرد و راه رفتن را به او می‌­آموزد.»

زنده‌یاد استاد علی ظریفی اصفهانی، او که تاک‌آفرین هنر قلم‌زنی نام‌گرفته است ۲۲ مهرماه ۱۴۰۱ درگذشت و در قطعه نام‌آوران باغ رضوان اصفهان به‌خاک سپرده شد.

محمدرضا رهبری، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی واحد اصفهان

انتهای پیام