باجگیری عاطفی چیست و چه پیامدهایی دارد؟ راه مقابله با آن چیست؟

آیا تابه‌حال کسی شما را به انجام کاری تحریک کرده است یا درگیر باجگیری عاطفی شده‌اید؟ در این شرایط، خود را در لبه پرتگاهی می‌بینید که برای نجات از آن چاره‌ای جز مراعات حال طرف مقابل را ندارید. اگر از این شرایط خسته شده‌اید، این مقاله برایتان مفید خواهد بود. در این مقاله، درباره این معضل همه‌گیر صحبت می‌کنیم.

باجگیری عاطفی یعنی چه؟

در این روش از باج‌گیری، فرد از احساسات شما سوءاستفاده می‌کند تا شما را برای رسیدن به منافع خود کنترل کند یا تحت‌تأثیر قرار دهد. باج‌گیران عاطفی در قربانیان خود احساس ترس، تعهد و عذاب وجدان همیشگی ایجاد می‌کنند تا آنها را وادار به اطاعت کنند.

این نوع باج‌گیری ترفندی رایج در روابط نزدیک یا عاشقانه است. باج‌گیر عاطفی از رازهای شما علیه خودتان استفاده نمی‌کند، بلکه از آنها برای کنترل شما کمک می‌گیرد.

باجگیری عاطفی ممکن است در روابط خانوادگی هم اتفاق بیفتد. باجگیری عاطفی والدین زمانی رخ می‌دهد که مثلا مادری همیشه تلاش می‌کند به فرزندش که زمان کافی را با او سپری نمی‌کند، احساس گناه بدهد. او ممکن است در صحبت‌هایش مدام کارهایی را یادآوری کند که دختران یا پسران خوب انجام می‌دهند. این باج‌گیرهای عاطفی از چنین جملاتی استفاده می‌کنند:

• من تو را رنج می‌دهم؛
• این خانواده را نابود می‌کنی؛
• تو دیگر فرزند من نیستی؛
• از کار خود پشیمان می‌شوی؛
• من بیمار می‌شوم؛
• بدون تو نمی‌توانم ادامه بدهم.

مراحل باج‌گیری عاطفی چیست؟

باج‌گیری عاطفی به یک‌باره اتفاق نمی‌افتد. برای اینکه خود را از این مهلکه نجات بدهید، باید این را بدانید. باجگیری عاطفی ۶ مرحله دارد که در ادامه هریک را بررسی می‌کنیم.

۱. بیان‌کردن خواسته

اولین مرحله این نوع باج‌گیری زمانی است که باج‌گیر از شما چیزی می‌خواهد. او ممکن است خواسته خود را صریح یا ضمنی و غیرمستقیم بیان کند.

در حالت اول، احتمالا از او چنین جمله‌ای می‌شنوید: «فکر نمی‌کنم که این شخص مناسب تو باشد.» بیان غیرمستقیم خواسته او هم با جمله‌ای شبیه به این همراه است: «من طرز نگاه‌کردنش به تو را دوست ندارم. او ممکن است خطرناک باشد.» در حالت دوم، این‌طور به نظر می‌رسد که او به شما اهمیت می‌دهد، اما این رفتارش فقط برای کنترل‌کردن شماست.

۲. مقاومت‌کردن

اگر احساس می‌کنید کسی قصد باج‌گیری عاطفی از شما را دارد و می‌خواهید در برابر او مقاومت کنید، باید رک‌وپوست‌کنده احساستان را به او بگویید. مثلا اگر نمی‌خواهید کسی حتی برای تمیزکاری وارد اتاقتان شود، می‌توانید با گفتن جمله «خودم می‌توانم اتاقم را تمیز کنم» یا «وقتی کسی وارد اتاقم می‌شود، مضطرب می‌شوم» جلوی او را بگیرید.

برای بیان غیرمستقیم این احساس راه‌های دیگری هم وجود دارد، مثل:

• همیشه کلید اتاقتان را همراه داشته باشید؛
• جارو یا وسایل نظافت را جایی بگذارید که او نتواند پیدایشان کند.

۳. فشارآوردن

زمانی که فردی در روابط عادی با شریک زندگی خود مقاومت می‌کند، طرف مقابل برای حل مشکل راهی پیدا می‌کند و به این روش مشکلاتشان را با هم حل می‌کنند. اما باج‌گیران با استراتژی‌های مختلف خواسته‌های خود را به شما تحمیل می‌کنند. برخی از این استراتژی‌ها عبارت‌اند از:

• خواسته خود را طوری بیان می‌کنند که به نظر می‌رسد به شما اهمیت می‌دهند؛
• می‌گویند مقاومت شما سبب ایجاد احساس بدی به خودشان می‌شود؛
• به شما می‌گویند که باید خواسته‌های آنها را عملی کنید چون این کار نشانه عشق متقابل است.

۴. تهدید

باج‌گیری عاطفی ممکن است به‌صورت تهدید مستقیم یا غیرمستقیم باشد. در حالت اول، چنین جملاتی را می‌شنوید: «اگر امشب را با دوستانت بگذرانی، چمدان‌هایم را می‌بندم و برای همیشه از اینجا می‌روم.» در صورت تهدید غیرمستقیم هم جملاتی شبیه به این را می‌شنوید: «من حتی با دوست‌هایم هم معاشرت نمی‌کنم، چون می‌خواهم زمان بیشتری را با تو سپری کنم. اگر بروی، دنبال شخص دیگری می‌روم که به من بیشتر توجه می‌کند.»

علاوه‌ بر این، باج‌گیر عاطفی ممکن است تهدید خود را با وعده‌ و وعید پنهان کند و بگوید: «اگر پیش من بمانی، هرچه دوست داری می‌خوریم. حتی می‌توانیم فیلمی را که مدت‌هاست می‌خواهی ببینی، با هم تماشا کنیم.»

۵. اطاعت‌کردن

درنهایت احتمالا مقاومت‌ها شما را خسته می‌کند و به خواسته‌های او تن می‌دهید. باج‌گیری عاطفی همیشگی با توسل به فشار و تهدید ممکن است طاقت‌فرسا باشد.

اگر باج‌گیر به خواسته خود برسد، معمولا با شما مهربان می‌شود. این رفتار مثبت ممکن است فقط لحظه‌ای طول بکشد. اگر در چنین رابطه‌ای باقی بمانید، رفتار سمی او تکرار می‌شود.

۶. تکرار رفتار باج‌گیرانه

در صورتی‌ که پس از مقاومت بسیار سرانجام تسلیم شوید، باج‌گیر متوجه نقطه ضعف شما می‌شود. احساس می‌کنید که اگر به‌جای مقاومت‌کردن تسلیم او شوید، راحت‌ترید. این اتفاق بارها و بارها تکرار می‌شود، مگر اینکه به این نتیجه برسید که درگیر بازی او شده‌اید.

روش‌های باجگیری عاطفی

به‌گفته دکتر سوزان فوروارد، درمانگر مشهور بین‌المللی و کارشناس سلامت عاطفی، بیشتر باج‌گیران برای کنترل‌کردن شما از ابزارهای مختلفی استفاده می‌کنند. به‌اعتقاد او، باج‌گیرهای عاطفی در ۴ گروه اصلی جای می‌گیرند.

۱. تنبیه‌کننده‌ها

اگر در مقابل خواسته‌های این گروه مقاومت کنید، عواقب آن را به شما می‌گویند. آنها برای کنترل شما از تهدید مستقیم و رفتار خاموش استفاده می‌کنند. این افراد از روی عمد با شما صحبت نمی‌کنند تا نگران یا مضطرب شوید.

مثلا خسته از کار به خانه می‌روید و همسرتان شام را با خوشحالی آماده کرده است. شما می‌خواهید از شام صرف‌نظر کنید تا بتوانید زودتر بخوابید. فرد تنبیه‌کننده نمی‌تواند این را بپذیرد، چون برای آماده‌کردن غذا وقت بسیاری صرف کرده است. درنتیجه درها را به‌ هم‌ می‌کوبد و با شما صحبت نمی‌کند.

۲. خودتنبیه‌گرها

این افراد دوست دارند نتیجه آسیب‌زای مقاومت همیشگی شما را به نمایش بگذارند. خودتنبیه‌گرها باعث می‌شوند از اینکه آسیب‌ دیده‌اند، احساس گناه کنید. آنها به این روش متوسل می‌شوند تا شما مسئولیت‌پذیر و تسلیم شوید.

فردی که این خصوصیت را دارد، ممکن است بگوید: «من مادری مجرد با مشکلات خاص خودم هستم. باید به من پول قرض بدهی تا بتوانم برای خواهرزاده‌هایم خوراکی بخرم! باید احساس مرا درک کنی، چون خودت هم بچه داری!»

۳. رنج‌دیده‌ها

افرادی که در این دسته جا می‌گیرند، ناراحتی خود از شما را با نمایش نشانه‌های درد و ناراحتی ابراز می‌کنند. آنها دوست دارند که شما از طریق اخم‌ها، آه‌ها و اشک‌هایشان متوجه غمشان شوید. رنج‌دیده‌ها که مکرر بدبختی خود را به شما یادآوری می‌کنند، همیشه از چیزهایی می‌گویند که به‌خاطر خوشبختی شما از آنها گذشته‌اند.

مثلا دوست رنج‌کشیده شما می‌خواهد با شما والیبال بازی کند، اما شما به او می‌گویید که این ورزش را دوست ندارید. بعد از شام، تلفن زنگ می‌خورد. دوست‌تان پشت خط است و می‌گوید: «خیلی ناراحتم. حتی شام هم نخوردم، چون با مادرم به‌خاطر نمراتم دعوا کردم. او می‌گفت که من فقط والیبالم خوب است. آن‌قدر احساس بدی دارم که فقط می‌خواهم چند دور والیبال بازی کنیم تا حالم بهتر شود. حاضری فردا به زمین ورزش برویم و والیبال بازی کنیم؟»

۴. وسوسه‌گرها

این گروه به پاداش‌دادن و ستایش‌کردن قربانی علاقه دارند. آنها هر مرتبه این کارها را انجام می‌دهند تا از شما چیزی بگیرند. این کارها باعث می‌شوند که شما به خودتان احساس خوبی پیدا کنید. امکان دریافت پاداش به شما انگیزه می‌دهد تا خواسته‌های فرد وسوسه‌گر را اجرا کنید.

مثلا شریک عاطفی‌تان به شما می‌گوید که شریک ایدئال او هستید و نمی‌تواند برای زندگی با شما صبر کند. بااین‌حال، بهتر است که همه‌چیز آرام پیش برود. شما با خواسته او موافقت می‌کنید و همچنان با او با عشق و مهربانی رفتار می‌کنید. درنهایت، روزی از او می‌پرسید که آیا قصد ازدواج دارد؟ او در جواب می‌گوید: «آیا من با این رابطه موافق بودم؟ تو مدام به من می‌چسبی. این رابطه بی‌معناست!»

نشانه‌های باج‌گیری عاطفی

ممکن است این نشانه‌ها بلافاصله خود را نشان ندهند و شما ناآگاهانه قربانی این باج‌گیری باشید. بنابراین شناخت نشانه‌ها باعث می‌شود که از خود محافظت کنید. رایج‌ترین نشانه‌های باجگیری عاطفی عبارت‌اند از:

• شما را متهم می‌کند که دلیل تمام اتفاقات بد هستید؛
• از لطف خودش محرومتان می‌کند؛
• با شما سازش نمی‌کند و هیچ‌وقت عذرخواهی واقعی او را نمی‌شنوید؛
• کاری می‌کند که هنگام بازخواست‌کردنش غیرمنطقی به نظر برسید؛
• به شما فداکاری برای خوشحالی خود را توصیه می‌کند؛
• شما را می‌ترساند یا تهدید می‌کند؛
• به‌ظاهر نگران حال شماست؛
• مرزگذاری با او تقریبا غیرممکن می‌شود؛
• هنگام انجام‌دادن هر کاری شما را کنترل می‌کند.

راه‌هایی برای مقابله با باج‌گیری عاطفی

بسیاری از مواقع، قربانیان باج‌گیری عاطفی به مشکلاتی مثل اختلال شخصیت مرزی (BPD) دچار می‌شوند. بنابراین بهتر است هرچه زودتر برای مقابله با این مشکل فکری کنید. برای اینکه با باج‌گیر عاطفی مقابله کنید، می‌توانید به این راه‌ها متوسل شوید:

• مسئله را درست تشخیص بدهید. دقت کنید که ابراز نیازهای شریک زندگی‌تان یا مرزبندی‌های او را به حساب باج‌گیری نگذارید. باج‌گیری عاطفی با فشار، کنترل و تهدید همراه است.
• جزئیات را یادداشت کنید. با این کار می‌توانید متوجه الگوی رفتاری طرف مقابل شوید.
• محرک‌های عاطفی خود را شناسایی کنید. اجازه ندهید که کسی از محرک‌های عاطفی شما سوءاستفاده کند.
• اگر متوجه شدید که اشک‌های طرف مقابل غیرواقعی‌اند، از او فاصله بگیرید. با این روش به او نشان می‌دهید که نمی‌تواند از دلسوزی شما برای رسیدن به مقاصد خود استفاده کند.
• برای خود زمان بخرید. اجازه ندهید که فشارها و تهدیدهای او مانع فکرکردن شما شوند.
• در رابطه خانوادگی، دوستانه یا عاشقانه مرزبندی مشخص داشته باشید. بدون مرزبندی‌ دقیق نمی‌توانید از فردیت خود محافظت کنید.
• از امنیت خود مطمئن شوید. اگر رفتارهای دوست یا همسرتان شما را به خطر می‌اندازند، قبل از هر چیزی امنیت خود را بسنجید.
• با درمانگری ماهر و باتجربه مشورت کنید. این‌طوری می‌فهمید که چرا به طرف مقابل اجازه باج‌گیری می‌دهید و آگاهانه با او مقابله می‌کنید.
• او را به تغییر یا سازش دعوت کنید. به او پیامدهای رفتارش را توضیح بدهید و مرزهای جدیدی تعیین کنید.
• او را برای همیشه ترک کنید. در شرایطی که هیچ چیز تغییر نمی‌کند، بهترین کار این است که رابطه را برای همیشه تمام کنید.

کتاب باجگیری عاطفی

یکی از بهترین راه‌های مقابله با باج‌گیری عاطفی مطالعه بیشتر درباره این مسئله است. باجگیری عاطفی کتاب مشهور درمانگری بین‌المللی به‌نام سوزان فوروارد است. او در کتاب باجگیری عاطفی، این معضل را تجزیه‌وتحلیل می‌کند و برای مقابله با آن راهکارها و تمرین‌هایی عملی معرفی می‌کند.

سؤالات رایج

– آیا می‌توانم از همسرم به‌دلیل باجگیری عاطفی شکایت قانونی کنم؟

این روش از باج‌گیری اگر میان همسران رخ بدهد، نوعی خشونت خانگی محسوب می‌شود. البته متأسفانه هنوز در قوانین ایران خشونت عاطفی جرم‌انگاری نشده است و تنها در صورت درگیری فیزیکی امکان پیگرد قانونی وجود دارد.

– چطور باج‌گیر عاطفی را شناسایی کنیم؟

این افراد معمولا برای رسیدن به خواسته‌های خود از فشار روانی، کنترل و تهدید استفاده می‌کنند.

– بهترین راه برای مقابله با باج‌گیری عاطفی چیست؟

بهترین راه مراجعه به روان‌درمانگر است. روان‌درمانگر باتجربه به شما کمک می‌کند مشکل را به‌خوبی شناسایی کنید و بهترین راه‌حل را به کار ببرید.

شما بگویید

باج‌گیرهای عاطفی همه‌جا هستند. ممکن است در میان اعضای خانواده، دوستان یا حتی در روابط عاشقانه با چنین افرادی مواجه شوید. برای شناسایی این افراد و مقابله با آنها راه‌های ساده‌ای وجود دارند که به آنها اشاره کردیم.

آیا شما تابه‌حال با باج‌گیرهای عاطفی سروکار داشته‌اید؟ از تجربه خود در مواجهه با این افراد بگویید.