ایزدبانو آناهیتا؛ الهه آب‌ها در ایران باستان

قصه‌ها و شخصیت‌های فانتزی و اساطیری، بخشی مهم از فرهنگ و تمدن ملل مختلف را شکل داده‌اند. تقریبا نمی‌توان کشوری را پیدا کرد که تمدن، آیین، مذهب و اسطوره‌شناسی خاص خودش را داشته باشد و مابین این موارد، نتوانیم شخصیت‌هایی الهام‌بخش و اساطیری را پیدا کنیم. از داستان‌های فانتزی و اسطوره‌ای گرفته تا آفرینش شخصیت‌هایی دست‌نیافتنی و اسطوره‌ای، همگی از مواردی هستند که ضمن سرگرم کردن ما، آفریده می‌شوند تا الهام‌بخش‌مان هم باشند. مواردی که در کنار هم، قسمتی عظیم از فرهنگ عامه (پاپ‌کالچر/Popculture) را شکل دادند.

کشور ما نیز از این قائده مستثنی نبوده و نیست. با یک نگاه گذرا به تاریخ فرهنگ و تمدن ایران، می‌توانیم ادیان و اساطیر به‌خصوص ایران باستان را زیر نظر بگیریم. ادیانی مثل آیین زرتشت و اساطیر و ایزدهایی مثل اهورامزدا، میترا، رشن و شخصیت‌هایی مثل «رستم»، همگی در کنار هم اسطوره‌شناسی، ادبیات و فرهنگ ایران را شکل داده‌اند. به‌دنبال مقاله‌ای که مدتی پیش با محوریت «اهورامزدا» در کجارو خواندیم، حالا نوبت به «ایزد آناهیتا» رسیده است تا در جریان آشنایی با اساطیر ایران باستان، او را بشناسیم. همراه ما باشید.

هرآنچه درباره ایزدبانو آناهیتا باید بدانید:

ایزدبانوی آناهیتا کیست؟

_{عکس‌ از وب‌سایت imginn}

در تمامی فرهنگ‌ها،‌ ادیان و باور عموم مردم جهان، عنصر «آب» به‌عنوان نماد سازندگی، جریان داشتن زندگی، پاکی و آبادانی شناخته شده و می‌شود. آب آن‌قدر در میان انسان‌ها مهم است که در قسمت‌هایی مهم از تاریخ علم، آن را به‌عنوان یکی از چهار عنصر اصلی شکل‌دهنده‌ حیات معرفی کرده‌اند. البته که آب یکی از مهم‌ترین ارکان شکل‌دهنده‌ مواد نیز است. حتی در قرآن هم به اهمیت بالای «آب» اشاره شده است. در آیه ۳۰ سوره انبیاء می‌خوانیم:

و همه چیز را از آب زنده کردیم

به‌همین صورت، اکثر قریب‌به‌اتفاق اسطوره‌شناسی ملل مختلف، آب را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین نمادهای خود به‌رسمیت شناخته‌اند. عنصری آن‌قدر مهم که برای آن حتی یک رب‌النوع هم برگزیدند؛ مثل اسطوره‌شناسی یونان باستان که «پوزیدون» را به‌عنوان ایزد آب‌ها انتخاب کرده است. در اسطوره‌شناسی ایران باستان هم یک الهه‌ به‌خصوص برای آب‌ها وجود دارد و آن، «آناهیتا» است.

ایزدبانو آناهیتا الهه‌ دریاها و آب‌ها در ایران باستان است. از وی به‌عنوان نماد پاکی،‌‌ آبادانی، جریان داشتن زندگی و زیبایی یاد می‌شود و او را با آفرودیت،‌ الهه‌ زیبایی یونان باستان، هم‌عرض می‌دانند

آناهیتا یکی از ارجمندترین ایزدهای ایران باستان است. یکی از بانوان اسطوره‌ای ایران که نام اصلی او «اردویسورَآناهیتا» است. در سطوره‌شناسی‌های مختلف دنیا، ایزدهای متنوعی برای کنترل آب و موارد این‌چنینی برگزیده شده که در ایران، قرعه به نام آناهیتا خورده است. نام آناهیتا در صور قدیمی، به‌شکل «اردویسورَآناهیتا» نوشته و خوانده می‌شد. نامی که در زبان فارسی کهن، از ترکیب کلمات «اردوی» به‌معنی نمناکی و رطوبت/برکت/حاصل‌خیزی است که با لفظ «سوز» با معنی جلیل و آناهیتا با معنی پاکی ترکیب و آفریده شده است. البته که «اردوی» نام یک رود اساطیری نیز است.

اردوی یک رود افسانه‌ای است. آب این رود از جنس «مینوی» است و جویبارهای آن از فراز کوه هُکَر (مرتفع‌ترین قله‌ البرز) سرچشمه می‌گیرند و به دریای فراخ‌کرت (نام پهلوی یک اقانوس که در کتاب اوستا به آن اشاره شده است) می‌ریزند. از اردوی هزاران رود و دریا منشعب می‌شود؛ رودها و دریاهایی که هریک شدیدا پهناور و نفس‌گیر هستند. رودهایی که هر یک می‌توانند سراسر جهان (هفت کشور) را سیراب کنند. در زبان فارسی میانه، نام «آناهیتا» به‌صورت «اردویسورَآناهید» آمده و در فارسی امروز هم، نام او را به‌صورت «آناهید» ذکر می‌کنند. در کتاب «بندهشن» که یکی از مهم‌ترین کتب دینی برای آیین زرتشت محسوب می‌شود، دو نیمه‌ نام اردویسورَآناهیتا گاهی اوقات مستقل به‌کار رفته است. چراکه «اردویسورَبه» نشانه‌ آب و آناهیتا/ناهید نشانه‌ «ستاره‌ ونوس» است. گفتنی است طبق محتویات موجود در کتب اساطیری ایران، تمامی دریاها و دریاچه‌ها از اردویسورَ ریشه می‌گرفتند و تمامی ستارگان هم از ناهید متولد می‌شدند.

در قسمتی ویژه از «آبان‌یشت» (بخشی مهم از کتاب اوستا» بدین شکل به‌آناهیتا پرداخته شده است:

تمام آب‌های جهان را اهورا مزدا از چشمه‌ اردویسورَآناهیتا خلق کرد و سعادت برای تمام کشورها ایجاد کرد. این چشمه بر قله‌ کوه هَرَ بَرزئیتی(البرز یا هَربَرز) یا کوه بلند بود و پیرامون آن می‌چرخید؛ هَرَبرزئیتی در مرکز ایران‌ویج واقع بود، اولین زمین خشکی است که به‌دست مزدا خلق شده است. آب، گرم و شفاف از میان صدهزار ترعه‌ زرین به طرف کوه هُکر(بلند)، از قله‌های هَرَبرزئیتی جاری می‌شد. بر قله‌ آن کوه دریاچه‌ اورویس (نام دریاچه‌ای) قرار داشت. که آب گرم در آن می‌ریخت و در یک ترعه‌ زرین دیگر کاملاً تصفیه می‌شد. در این ترعه، که به بلندای هزار مرد بود، یک جرعه از چشمه بزرگ اردویسورَآناهیتا بر کل زمین، بارانی ریز می‌پاشید؛ که خشکی هوا را می‌زدود و تمام مخلوقات مزدا از آن سرشار می‌شدند. جرعه‌ دیگر به دریای بزرگ وئوَروکشَ(فراخ‌کرت) می‌ریخت که زمین در آن قرار داشت، و از آنجا به تمام دریاها و اقیانوس‌های دنیا می‌ریخت و آن‌ها را تصفیه می‌کرد.

ایزدبانو آناهیتا نماد چیست؟

_{عکس‌ از وب‌سایت Persian Tourism}

آب یک نماد مهم در فرهنگ ملل مختلف است. نمادی که از آن می‌توان مفاهیم پرتعدادی مثل زایندگی، آبادانی، جریان یافتن زندگی، حیات و مواردی از این دسته را استخراج کرد. ایزبانوی آناهیتا هم دقیقا حامل چنین مفاهیمی بود و از او به‌عنوان یکی از اساطیر زندگی‌بخش یاد می‌شد. البته که با گذر زمان و در طی تاریخ، زیبایی آناهیتا بیشتر و بیشتر مورد توجه قرار گرفت و در دوران‌هایی به‌خصوص از تاریخ کهن ایران، از او به‌عنوان یکی از خدایان زیبایی، هم‌عرض با اسطوره‌ زیبایی در یونان باستان (آفرودیت) یاد می‌شد.

عکس ایزدبانو آناهیتا

_{عکس‌ از وب‌سایت World History Encyclopedia}

در این تصویر، یک سازه‌ برنزی از چهره‌ آناهیتا را تماشا می‌کنیم که با حال‌وهوای «آفرودیت» و ظاهری تقریبا یونانی سر و شکل گرفته است. در تولید این سازه از فلز برنز استفاده شده است. این سازه در موزه بریتانیا‌ شهر لندن (The British Museum) برای بازدید در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.