اندومتریوز؛ دردی که باید جدی بگیرید

ماهنامه همشهری تندرستی: شاید باور عمومی به درد‌های شدید و طولانی مدت در دوران قاعدگی، توصیه می‌کند که مدارا کنید، اما علم پزشکی می‌گوید اگر درد‌های شما بعد از ۴۸ ساعت یا سه روز و با مسکن‌های معمولی بهبود پیدا نکرد به این موضوع بی تفاوت نباشید. با معصومه بختیاری، متخصص زنان و زایمان پرنالوژیست در این زمینه گفتگو کرده ایم.

درد‌های طبیعی و درد‌های خطرناک

درد‌های قاعدگی در حد متعادل طبیعی است که به دلیل ترشح موادی به اسم پروستاگلندین در این دوران رخ می‌دهد، چون رحم نیاز به انقباض‌هایی دارد که خون قاعدگی خارج شود، پروستاگلندین ترشح و منجر به انقباض‌های رحمی می‌شود که درد را به دنبال دارد. این درد ممکن است در افراد مختلف متفاوت باشد. گاهی اوقات می‌بینید در بعضی افراد خیلی خفیف است و در حدی که با استراحت بهتر می‌شوند و نیازی به مصرف دارو نیست.

بعضی از خانم‌ها هم تا ۴۸ ساعت یا سه روز اول به تناوب نیاز به مصرف مسکن در حد محدود دارند. این‌ها را درد‌های طبیعی در نظر می‌گیریم، اما دردی که شدت آن زیاد باشد، مسکن‌های معمولی مثل «مفنامیک اسید»، «ژلوفن» و … جوابگوی آن نباشد و بیش از سه روز طول بکشد، مثلا در تمام دوران قاعدگی، ممکن است ناشی از اختلال‌هایی به نام «آندومتریوز» باشد که برای تشخیص آن باید «لاپاروسکوپی» انجام داد. اگر اندومتریوز وجود داشته باشد نه تنها با لاپاروسکوپی تشخیص داده می‌شود بلکه حین این کار، می‌توان اندومتریوز را تا حدودی درمان هم کنند.

دلایل تشدید درد

هنوز در رابطه با اندومتریوز مسائل ناشناخته زیادی وجود دارد. نظریه‌ای که در حال حاضر مطرح شده همانی است که در قسمت قبل توضیح دادم، اما ممکن است اختلال‌هایی به صورت مادرزادی یا ژنتیکی وجود داشته باشد که در برخی خانم‌ها این حالت دیده می‌شود؛ بنابراین دلایل اصلی می‌تواند در اثر ژنتیک یا برگشت خون قاعدگی باشد، اما این موضوع که چطور این سلول‌ها به خارج از حفره رحم راه پیدا می‌کنند، هنوز یک موضوع ناشناخته است.

اندومتریوز چیست؟

رحم دارای یک پوشش داخلی است که بعد از آن عضلات و در لایه سوم، پوشش خارجی رحم قرار دارد که اندومتر نامیده می‌شود. هر ماه حین قاعدگی ریزش می‌کند و بعد از اینکه قاعدگی تمام می‌شود، سلول‌ها رشد می‌کنند و بار دیگر پوشش داخلی را می‌سازند، اما عضلات یا پوشش بیرونی رحم هیچ تغییری نمی‌کنند. تنها اندومتر است که این خاصیت را دارد که در سیکل قاعدگی ریزش کند و دوباره ساخته می‌شود.

اگر سلول‌های پوشش داخلی، به نوعی به خارج از رحم راه پیدا کنند، ممکن است از طریق برگشت خون قاعدگی از طریق لوله‌های رحمی به داخل لگن یا در اثر جراحی حین سزارین سلول‌ها به بیرون از رحم منتقل شوند. در این موارد سلول‌ها در محیطی خارج از حفره داخلی رحم کاشته می‌شوند که به آن اندومتریوز می‌گویند. وقتی این سلول‌ها در اطراف رحم، لوله ها، تخمدان ها، مثانه یا انتهای روده بزرگ کاشته شوند، منجر به درد‌های زیاد دوران قاعدگی می‌شوند.

راه‌های تشخیص

اندومتریوز را به هیچ وجه با سونوگرافی یا عکس‌های متفاوتی که از طریق رادیولوژی انجام می‌شود، نمی‌توان تشخیص داد. تنها راه تشخیص آن لاپاراروسکوپی و دیدن مستقیم نقاط اندومتریوز در داخل لگن یا اطراف تخمدان هاست. گاهی اوقات برخی زنان دچار نازایی هستند، اندومتریوز چسبندگی‌هایی را در اطراف لوله‌ها و تخمدان‌های شان ایجاد کرده است که منجر به نازایی شده و این افراد با تشخیص نازایی، لاپارسکوپی می‌شوند و آن وقت است که اندومتریوز در آن‌ها تشخیص داده می‌شود.

باز هم تاکید می‌کنم به غیر از لاپارسکوپی روش تشخیص قطعی دیگری وجود ندارد. درد‌های شدید غیرمعمول یا افرادی که نازایی دارند، پزشک را مشکوک به وجود این بیماری می‌کند. حین لاپاراسکوپی نیز می‌توان با دستگاه «کوتر» نقاطی که در اثر سلولا‌های اندومتر چسبندگی پیدا کرده اند سوزاند و تا حدودی اندومتریوز را درمان کرد. این دستگاه بافت‌ها را می‌سوزاند و در جراحی‌های مختلف برای بند آوردن خونریزی‌ها هم استفاده می‌شود. دستگاه کوتر مثل مداد یا سوزنی است که با حرارت روی سلول‌ها قرار می‌گیرد و آن‌ها را می‌سوزاند. بعد از این کار، به بیمار دارو‌های هورمونی می‌دهند تا سلول‌ها دوباره رشد نکنند و درمان بیمار کامل شود.

دردسر کیست‌های شکلاتی

این‌ها خود به خود از بین نمی‌روند. کیست‌هایی که در آن‌ها مایع شفاف دیده می‌شود، خود به خود یا با مصرف دارو‌های جلوگیری از بارداری در صورتی که اندازه آن‌ها خیلی بزرگ نباشد یعنی زیر ۵ سانتی متر باشد، از بین می‌روند، اما اندومتریوما حتی اگر اندازه کوچکی هم داشته باشد، خود به خود از بین نمی‌رود و تا وقتی که درد یا مشکل نازایی برای مریض ایجاد نکرده باشند یا اندازه بزرگی نداشته باشند، اقدامی برای جراحی صورت نمی‌گیرد، اما اگر ببینیم خانمی درد‌های زیادی دارد، کیست بزرگی دارد یا دچار ناباروری شده، کیست را با لاپارسکوپی یا جراحی باز از داخل تخمدان خارج می‌کنیم.

کیست‌های شکلاتی

کیست‌های شکلاتی در واقع همان اندومتریوز منتهی در داخل تخمدان هستند؛ یعنی داخل تخمدان، کیست‌هایی قرار دارد که داخل کیست‌ها خون مانده‌ای به رنگ قهوه‌ای وجود دارد و به آن‌ها «اندومتریوما» گفته می‌شود. در واقع آن‌ها همان اندومتریوزی هستند که به صورت یک محیط پوشیده شده همچون کیست در داخل تخمدان به وجود می‌آیند و، چون اندومتر‌ها مثل دوران قاعدگی خونریزی ایجاد می‌کنند، خون‌ها در داخل کیست جمع می‌شود و وقتی در داخل کیست می‌ماند به رنگ قهوه‌ای در می‌آید، در نتیجه به آن کیست شکلاتی می‌گویند، اما نام علمی آن اندومتریوما است.

درد مجرد‌ها و متاهل‌ها

مجرد یا متاهل بودن تفاوت زیادی ندارد، اما با افزایش سن و ترشح مداوم سیکل به سیکل استروژن، اندومتریوز پیشرفت می‌کند و تعداد سطح یا مقدار آن در سنین بالاتر علائم خود را نشان می‌دهد. در بیشتر مواقع بعد از ۲۰ سالگی این علائم را می‌بینیم و قبل از این سن، کمتر شاهد نشانه‌های اندومتریوز هستیم.

فراگیری بیماری

این بیماری شناخته شده است و در طب زنان یا مامایی یک بیماری شناخته شده در میان زنان به شمار می‌رود، اما میزان شیوع آن در جوامع مختلف و سنین مختلف، متفاوت است. به هر حال اندومتریوز یکی از مهم‌ترین علل درد‌های دوران قاعدگی است و درصد بالایی از ناباروری‌های ناشی از فاکتور زنانه به دلیل اندومتریوز هستند.

توصیه‌های پیشگیرانه

پیشنهاد من این است که زنان متاهل در هنگام قاعدگی مراقبت بیشتری از نظر بهداشتی انجام دهند. مقاربت در دوران قاعدگی نداشته باشند، چون خود این موضوع می‌تواند عاملی باشد که خون قاعدگی از لوله‌ها وارد لگن شود، اما بیشتر از این نمی‌توان توصیه دیگری کرد، چون موضوعی است که خود به خود در بدن به وجود می‌آید و زنان نمی‌توانند پیشگیری زیادی در این باره انجام دهند. در حدی که زنان رعایت بهداشت را انجام دهند، چکاپ‌های مربوط به «پاپ اسمیر» و مراقبت‌های زنان را انجام دهند، کفایت می‌کند و بیش از این کار دیگری از خود فرد بر نمی‌آید.

لزوم معرفی «اندومتریوز» به زنان

حدود ۱۷۶ میلیون زن در سراسر جهان و یک نفر از هر ۱۰ زن در آمریکا از اندومتریوز رنج می‌برند. بیماری که به گزارش بنیاد «اندومتریوز آمریکا» بافت مشابه با پوشش رحم، خارج از رحم رشد می‌کند؛ در نقاطی مثل حفره‌های لگن، اما گاهی اوقات روی مثانه، روده، آپاندیس و سایر قسمت‌های بدن نیز این بافت‌ها به وجود می‌آید. این موضوع می‌تواند باعث درد‌های شدید در دوران قاعدگی، اختلالات روده‌ای و ادراری، حالت تهوع و استفراغ، خستگی مزمن، درد مفاصل، درد در هنگام رابطه جنسی و ناباروری را شود.

بر اساس آمار این بنیاد، بعضی از زنان تا قبل از تصمیم به بارداری متوجه نمی‌شوند که اندومتریوز دارند. تقریبا ۴۰-۳۰ درصد زنان مبتلا به اندومتریوز با ناباروری مشکل دارند. با این حال، مطالعات نشان داده است که پس از عمل جراحی برای درمان اندومتریوز، باروری ممکن است بهبود یابد. همچنین به گفته «هافینگتن پست» اندومتریوز در سراسر جهان به طور جدی شناسایی نشده، به عنوان مثال در استرالیا نخستین باری که یک زن درد‌های دوران قاعدگی را تجربه می‌کند، به طور متوسط هفت سال طول می‌کشد تا اندومتریوز تشخیص داده شود.

الیزابت فرل، یک متخصص زنان نیز با بیان این که در بسیاری از موارد وقتی یک زن برای درد‌های عادت ماهانه به دکتر مراجعه می‌کند، به او گفته می‌شود که این درد‌ها طبیعی است و باید با آن‌ها کنار آمد؛ بنابراین اولین گام برای تشخیص اندومتریوز این است که درد‌ها را طبیعی ندانیم، به خصوص وقتی که درد‌ها با روش‌های سنتی یا مسکن‌ها بهتر نمی‌شوند.

او توصیه کرده است که اگر زنی به خاطر درد نتواند زندگی روزانه خود را مدیریت کند، کیفیت زندگی اش کم شود، نتواند مطالعات خود را انجام دهد و حتی اگر به کار بپردازد، اما بهره وری او پایین باشد، به حد کافی دلیل دارد که بگوید: «باید کاری انجام شود. من می‌خواهم به کسی که متخصص اندومتریوز است، مراجعه کنم.» یکی دیگر از دلایلی که تشخیص این بیماری را در زنان طولانی می‌کند این است که اندومتریوز در زنان مختلف، متفاوت است.