امپراتوری سلجوقی ؛ توسعه سیاست مذهبی، اقتصاد و معماری

سلجوقیان قبیله‌ای از قبایل اغز بودند. اغزها در مصب رودهای جیحون و سیجون و دشت میان دریای آرال و دریای خزر سکونت داشتند. اغزها رئیس قوم اغز را یبغو و فرمانده‌ نظامی را سوباشی می‌خواندند. نام اغز برای اولین بار در کتیبه‌های ینی سئی مشاهده شده است که اتحادیه‌ای مرکب از ۶ قبیله بود.

بعد از درگذشت دقاق، جد سلجوقیان، مقام سوباشی در خدمت یبغو فرمانروای اغزها بود. بعد از درگذشت دقاق، مقام سوباشی به پسرش سلجوق اعطا شد. سلجوق و خانواده‌اش در پایان سده چهارم هجری قمری در اثر ارتباط با مسلمانان منطقه، اسلام آوردند. سلجوق پنج فرزند به نام‌های ارسلان، اسرائیل، میکائیل، موسی و یونس داشت. طغرل‌بیک محمد، چغری بیک و داوود از پسران میکائیل بودند.

آنچه باید درباره سلسله سلجوقیان بدانید:

_{منبع عکس: ناشناس}

مختصری از تاریخ سلسله سلجوقیان

طغرل اول

طغرل در سال ۴۲۹ هجری قمری، نیشابور را فتح کرد و بعد از فتح این شهر، خود را سلطان‌المعظم نامید. او در سال ۴۳۱ هجری قمری بعد از پیروزی در نبرد دندانقان، فتح‌نامه‌ای برای خلیفه القائم بالله فرستاد و سلجوقیان را مطیع خلیفه عباسی معرفی کرد. طغرل در این فتحنامه از اقدامات سلاطین غزنوی شکایت کرد و منشور سرزمین‌های فتح شده را از خلیفه عباسی خواستار شد.

طغرل موسس سلسله سلجوقی با فتح نیشابور خود را سلطان المعظم نامید

خاندان طغرل، سرزمین‌های فتح شده را بین خود تقسیم کردند. طبق این تقسیم‌بندی، بست، هرات، اسفزار، کابل و سیستان به مرکزیت هرات به موسی یبغو، برادر طغرل داده شد. ایالت خراسان و تمام سرزمین‌های ماورای جیحون به مرکزیت مرو به چغری‌بیک برادر طغرل داده شد. قاورد فرزند ارشد چغری‌بیک برای گشودن کرمان، نواحی طبس و زمین‌های اطراف قهستان تعیین شد.

طغرل و برادرش ابراهیم ینال مامور فتح جبال، فارس و عراق شدند. طغرل توانست ایالات جنوبی دریای خزر، خوارزم، ری، قزوین، آذربایجان، دیاربکر و بغداد را فتح کند. بعد از سقوط بغداد به دست طغرل، ابن داربست، ابن جهیر و ابوشجاع محمد به وزارت خلیفه القائم گماشته شدند.

_{منبع عکس:the gate of history}

آلپ ارسلان

آلپ ارسلان پسر جغری‌بیگ و برادرزاده طغرل بود. آلپ ارسلان، خواجه نظام‌الملک طوسی را به وزارت خود برگزید. خواجه نظام‌الملک، وزارت چغری‌بیک، آلپ‌ارسلان و ملکشاه را به عهده گرفت. او که لقب خود را از آلپ ارسلان گرفته بود، بعد از مرگ ابوعلی بن شاذان وزیر آلپ ارسلان، به وزارت او رسید. خواجه نظام‌الملک طوسی، عمیدالملک کندری وزیر با کفایت طغرل را اسیر کرد و کشت.

آلپ ارسلان، خواجه نظام‌الملک طوسی، دانشمند ایرانی را به وزارت خود برگزید تا قلمرو خود را توسعه دهد

خلیفه القائم سلطنت آلپ ارسلان را تایید کرد و القاب ضیاالدین و عضدالدوله را به او داد. قتلمش جانشین طغرل، علیه آلپ ارسلان قیام کرد؛ اما کشته شد. قاورد فرزند ارشد چغری بیک بود. او کرمان و عمان را از دست آل بویه خارج و کوهنشینان قفص را سرکوب کرد.

قاورد در سال ۴۵۹ هجری قمری علیه آلپ ارسلان شورید. شورش او سرکوب شد؛ ولی آلپ ارسلان او را بخشید. قاورد بنیانگذار سلاجقه کرمان است. ایرانشاه به کیش اسماعیلی پیوست و سلاجقه کرمان به‌وسیله ترکمانان غز به رهبری ملک دینار منقرض شدند. طغیان موسی یبغو، طغیان فضلویه و تصرف قفقاز، گرجستان و حلب از دیگر تصرفات دوره آلپ ارسلان است.

_{منبع عکس: wikipedia}

جنگ ملازگرد: ناصرالدوله حمدانی، آلپ ارسلان را برای حمله به مصر ترغیب کرد. رومانوس دیوجانوس، امپراتور روم برای پیشگیری از تصرف مصر و سوریه به دست آلپ ارسلان، به جنگ سلجوقیان رفت. او به فتح بلاد از دست رفته ارمنستان و حدود غرب ممالک خود دست زد. آلپ ارسلان به مقابله شتافت و در جنگ ملازگرد که در سال ۴۶۳ هجری قمری رخ داد، سپاه روم شکست خورد و امپراتوری روم به اسارت آلپ ارسلان درآمد. با جنگ ملازگرد، چند منطقه، از جمله ارمنستان، به دست سلجوقیان افتاد. سیاست آلپ ارسلان در این دوره، همزیستی مسالمت آمیز با همسایه بزرگ مسیحی خود بود.

_{منبع عکس:the gate of history}

سلجوقیان برای حفظ متصرفات خود، سلیمان بن قتلمش را به حکومت آسیای صغیر گماشتند. جانشینان سلیمان، حکومت سلاجقه روم را تشکیل دادند و شهر قونیه را به‌عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. شاخه سلاجقه روم بیشتر از دیگر شاخه‌های سلجوقی، دوام آوردند و بعدها با حمله هلاکو به آسیای صغیر در سال ۶۵۷ هجری قمری، دست نشانده ایلخانان شدند. آلپ ارسلان در نهایت، به دست یوسف خوارزمی، قلعه‌بان یکی از قلاع کشته شد. او پیش از فوتش، ملکشاه را جانشین خود کرد. آلپ ارسلان امپراتوری خود را بین جانشینانش تقسیم کرد تا میان آن‌ها اختلاف نیفتد.

ملکشاه بن آلپ ارسلان

بعد از آلپ ارسلان، پسرش ملکشاه جانشین او شد. در دوره حاکمیت ملکشاه، عموی او قاورد، در کرمان شورش کرد. او معتقد بود در نظام سلجوقی، حکومت از برادر به برادر بزرگ‌تر انتقال می‌یابد نه به پسر، ولی آلپ ارسلان با انتخاب ملکشاه به ولایتعهدی خود، رسم دیرینه ارشدیت را باطل کرده بود. در سال ۴۶۵ هجری قمری درگیری سختی بین قاورد و ملکشاه سلجوقی و متحدان او در نزدیکی همدان رخ داد. در پایان جنگ، قاورد شکست خورد و به اسارت درآمد و به تحریک خواجه نظام‌الملک طوسی کشته شد.

دوره پادشاهی ملکشاه سلجوقی، امپراتوری این سلسله پیشرفت سیاسی و اقتصادی بسیار داشت

شورش شاه بن قاورد، شمس‌الملک قراخانی، تکش برادر ملکشاه، از مهم‌ترین حوادث این دوره بود. ملکشاه ماوراءالنهر و آسیای صغیر را تصرف کرد. او همچنین شهرهای موصل، رها، انطاکیه، حلب، دمشق و بیت المقدس را به تصرف خود درآورد.

_{منبع عکس:the gate of history}

محمود بن ملکشاه

بعد از مرگ ملکشاه، همسر او ترکان خاتون، فرزند خردسالش به نام محمود را به سلطنت برگزید. تاج‌الملک وزیر نیز از آن‌ها حمایت کرد. هواداران خواجه نظام‌الملک طوسی که به نظامیه مشهور بودند، این انتخاب را قبول نکردند. آن‌ها برکیارق پسر دیگر ملکشاه را به سلطنت رساندند و تاج‌الملک را کشتند. ترکان خاتون با کمک امیر آذربایجان ابراهیم بن یاقوتی و امیر سوریه، تتش بن آلپ ارسلان سعی کردند سپاهیان برکیارق را شکست دهند؛ اما موفق نشدند. با مرگ محمود به‌علت بیماری آبله، برکیارق رسما به تخت سلطنت نشست.

برکیارق بن ملکشاه

در بغداد، خلیفه مقتدی به نام برکیارق خطبه خواند و القاب رکن‌الدنیا و الدین را برای او انتخاب کرد. وزرای برکیارق به‌ترتیب عزالملک بن نظام‌الملک، مویدالملک بن نظام‌الملک، فخرالملک بن نظام‌الملک، مجدالملک بلاسانی قمی و عبدالجلیل دهستانی بودند. مهم‌ترین حوادث دوره برکیارق عبرت بودند از شورش تتش به آلپ ارسلان، شورش تکش، شورش ارسلان ارغون، شورش محمد بن سلیمان، جنگ‌های برکیارق و محمد تپر.

_{منبع عکس:wikipedia}

جنگ پوزگان: این جنگ بین سنجر و برکیارق رخ داد و به شکست برکیارق منجر شد. امیرداد حبشی بن آلتونتاش نماینده برکیارق در خراسان، یکی از غلامان ملکشاه به نام قطب‌الدین محمد بن انوشتگین غرچه را به حکومت خوارزم گماشت. قطب‌الدین بنیان‌گذار سلسله خوارزمشاهیان شد و جنگ اول صلیبی نیز در دوره برکیارق آغاز شد.

_{منبع عکس:the gate of history}

سنجر بن ملکشاه

بعد از کشته شدن ارغون، برکیارق حکومت خراسان را به برادرش سنجر داد. او که کودکی ۱۲ ساله بود، تحت مراقبت اتابکش به نام علاالدوله قماج و وزیرش ابالفتح علی طغرائی قرار گرفت. مهم‌ترین حوادث دوران او جنگ نوشجان بود که در آن برکیارق از سلطان سنجر شکست خورد و خراسان ضمیمه قدرت سلطان سنجر شد. سنجر در جنگی که با دولت غوریان داشت موفق شد آن‌ها را نیز شکست دهد. سنجر غزنه را نیز به تسلط خود درآورد و در آنجا به نام خود، خطبه خواند. در این دوره سمرقند نیز به تصرف سلطان سنجر درآمد. او با اسماعیلیان نیز جنگید؛ اما در نهایت با آن‌ها صلح کرد.

جنگ قطوان در دوره سلطان سنجر رخ داد که منجر به شکست او از قراختاییان شد

یکی از مهم‌ترین حوادث دوره سلطان سنجر سلجوقی جنگ قطوان بود. این جنگ بین ترکان قرلق با همراهی قراختاییان و سلطان سنجر سلجوقی در نزدیکی سمرقند رخ داد که قراختاییان موفق شدند سنجر سلجوقی را شکست دهند. این اولین شکست سلطان سنجر بود. سلجوقیان بعد از شکست قطوان، تسلط بر ماورای جیحون را از دست دادند و این مناطق تحت سلطه قراختاییان درآمد.

_{منبع عکس: ناشناس}

محمود بن محمد

بعد از مرگ محمد تپر، فرزند او ممحمود با لقب«مغیث‌الدنیا و الدین» در غرب ایران به تخت سلطنت نشست. همان طور که در بخش سلطان سنجر توضیح داده شد، محمود بعد از شکست در جنگ ساوه، به حکمرانی غرب ایران بسنده کرد. مهم‌ترین حوادث این دوره حکومت او جنگ با مسعود، قدرت‌گیری مزیدی‌ها و فعالیت‌های داود دوم شاه گرجستان بود.

مهم‌ترین ویژگی سلطان محمود سلجوقی، تبحر او در زبان و ادبیات عرب بود

قوام‌الملک ابوالقاسم انس آبادی درگزینی، انوشیروان بن خالد کاشانی و شمس‌الملک بن نظام‌الملک به‌ترتیب وزارت محمود سلجوقی را عهده‌دار بودند. محمود سلجوقی در زبان و ادبیات عرب به مقامی رسیده بود که در میان امرای سلجوقی استثنا بود. قوام‌الملک درگزینی وزیر، به آیین اسماعیلیان گروید و در ریختن خون دولتمردان سلجوقی، از سیاست این فرقه پیروی کرد.

_{منبع عکس:wikipedia}

مسعود بن محمد

بعد از مرگ محمود، داود پسر ارشد او به‌همراه اتابک خود، آق‌ سنقر احمدیلی در آذربایجان و طغرل دوم با حمایت سنجر و مسعود پسر محمد در عراق، مدعی سلطنت شدند. سرانجام سلطان مسعود با غلبه بر رقیبان خود به تخت سلطنت رسید. حوادث مهم این دوره عبارت‌اند از کشته شدن خلیفه مسترشد، برکناری خلیفه راشد، ظهور عمادالدین زنگی و در نهایت انقراض سلجوقیان.

در دوره مسعود سلجوقی، به‌دلیل ضعف او، نهاد اتابک قدرت قابل توجهی یافت

در اواخر عمر سلسله سلجوقی، نهاد اتابک که نائب سلاطین با سن کم محسوب می‌شد، قدرت زیادی گرفت. اتابکان با تحت قیمومیت قرار دادن شاهزادگان، قدرت واقعی آن‌ها را در دست می‌گرفتند. رقابت این اتابکان در اواخر دوره سلجوقی و جنگ‌های آن‌ها تاریخ ملالت آوری را رقم زد. در سال ۵۵۵ هجری قمری، شمس‌الدین ایلدگز اتابک ارسلانشاه بن طغرل، این شاهزاده سلجوقی را به تخت نشاند و خود به اتابک اعظم مشهور شد.

بعد از شمس‌الدین، پسرش جهان پهلوان، فرمانروای سرزمین‌های سلجوقی شد و طغرل سوم را به تخت نشاند و خود اتابکی او را عهده‌دار شد. در این دوره، خوارزمشاهیان در حال قدرت گرفتن بودند. سلطان تکش خوارزمشاه با تحریک خلیفه عباسی وارد جنگ با طغرل سوم شد و در سال ۵۹۰ هجری قمری در نزدیکی عراق او را شکست داد و به قتل رساند. به این ترتیب، سلسله سلاجقه عراق منقرض شد.

پادشاهان معروف سلجوقی

طغرل اول سلجوقی

طغرل اول سلجوقی موسس سلسله سلجوقیان بود. او موفق شد سلسله آل بویه را شکست دهد و همچنین، بغداد را در سال ۴۴۷ هجری قمری فتح کند. طغرل با دختر خلیفه القائم ازدواج کرد. او اولین کسی بود که سیاست منحرف کردن ترکمانان به طرف غرب را طرح‌ریزی کرد. نخستین مظالمی که سلاطین سلجوقی انجام دادند، به مظالم نشستن طغرل‌بیک در نیشابور بود. اباالقاسم جوینی، ابن میکائیل ملقب به رئیس‌الروسا، ابومحمد دهستانی و عمید‌الملک کندری که در فتح بغداد همراه طغرل بود و از جانب خلیفه القائم به سید الوزرا ملقب شده بود، به‌ترتیب وزرای طغرل اول سلجوقی بودند.

_{منبع عکس: نامشخص}

آلپ ارسلان

آلپ ارسلان جانشین طغرل شد. او که یکی از معروفترین شاهان سلسله سلجوقی بود، پایتخت خود را شهر مرو قرار داد. آلپ ارسلان رد ابتدای کار خود، یک شبکه جدید اطلاع‌رسانی را به‌دلیل بدگمانی و بی‌اعتمادی منحل کرد و برای تصرف مناطق سلطان‌نشین مسیحی، آسیای صغیر، قفقاز و سرزمین‌های فاطمیان شیعه در سوریه، از ترکمانان بهره برد.آلپ ارسلان دستور داد شیعیان را در معابر و منابر لعن و نفرین کنند. او نهضت مدرسه‌سازی را در دوره سلجوقیان و در روزگار آلپ ارسلان آغاز کرد. این نهضت، عکس‌العملی در برابر اقدامات مدرسه‌سازی فاطمیان اسماعیلی مذهب مصر در الازهر بود.

_{منبع عکس:نامشخص}

ملکشاه سلجوقی

ملکشاه جانشین پدرش آلپ ارسلان شد. او دخترش را به عقد خلیفه مقتدی درآورد تا ارتباط خود را با نهاد خلافت، تقویت کند. از ازدواج دختر ملکشاه و خلیفه عباسی، پسری با نام جعفر متولد شد. ملکشاه قصد داشت جعفر را جانشین خلافت عباسی کند، اما به‌دلیل مرگ جعفر این اتفاق میسر نشد. اصفهان مرکز فرمانروایی ملکشاه سلجوقی بود. او قصد داشت در اصفهان، دارالخلافه تاسیس کند. در عهد ملکشاه سلجوقی، سرزمین‌های دولت او به بیشترین وسعت خود دست یافتند.

تقویم جلالی در دوره ملکشاه سلجوقی به دست خیام نیشابوری اصلاح شد

تقویم جلالی در دوره ملکشاه سلجوقی به‌وسیله عمر خیام نیشابوری اصلاح شد. از دیگر خدمات ملکشاه سلجوقی، ملغی کردن مالیات‌های غیرقانونی و عوارض حمل و نقل کالاها و حق‌العبور حجاج بود. در دوره ملکشاه سلجوقی، خواجه نظام‌الملک نظامیه بغداد را ساخت و ابوحامد غزالی از استادان معروف این نظامیه بود. مدرسه تاجیه نیز توسط تاج‌الملک ابوالغنائم، دشمن خواجه نظام‌الملک ساخته شد. حکمرانان و اعیان خراسان با ساخت مدارس مختلف تلاش کردند مذهب موردعلاقه خود را تقویت کنند.

_{منبع عکس: نامشخص}

سلطان سنجر

سلطان سنجر سلجوقی جانشین ملکشاه شد. او قدرت زیادی داشت و به «سلطان السلاطین» و «ملک شرق» شهرت یافت. امیر معزی نیشابوری و انوری ابیوردی از مداحان سلطان سنجر سلجوقی بودند. ابوالفتح طغرائی، فخرالملک بن نظام‌الملک، صدرالدین بن فخرالملک، قوام‌الملک، تغاربیگ کشاغری و شرف‌الدین ابوطاهر، وزارت سلطان سنجر سلجوقی را بر عهده داشتند.

سلطان سنجر به سلطان‌السلاطین و ملک‌الشرق شهرت داشت

قوام‌الملک وزیر سلطان سنجر بود که سلطان سلجوقی را در فتح غزنه همراهی می‌کرد؛ اما مورد خشم سلطان قرار گرفت و از بین رفت. سنجر که از کشتن قوام‌الملک احساس پشیمانی می‌کرد، ابالحسن عبدالرزاق برادرزاده قوام‌الملک را به حکومت مرو گماشت و به او لقب شهاب‌الاسلام داد.

_{منبع عکس: نامشخص}

اوج قدرت سیاسی سلجوقیان

دوره پادشاهی آلپ ارسلان و ملکشاه سلجوقی، اوج قدرت سیاسی امپراتوری سلجوقیان بود. این دوره که حدود ۳۰ سال به طول انجامید را الدوله نظامیه یا عصر وزیر بزرگ نظام‌الملک نامیده‌اند. در واقع خواجه نظام‌الملک طوسی بود که با قدرت اندیشه و سیاست خود توانست حکومت سلجوقی را در عهد پادشاهی آلپ ارسلان و ملکشاه به اوج قدرت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی زمانه خود مبدل کند.

دوره حکومت ملکشاه سلجوقی، اوج قدرت سلجوقیان و دوره طلایی این حکومت محسوب می‌شود

دستاوردهای خواجه نظام‌الملک طوسی عبارت‌اند از، ایجاد سپاه منظم و ثابت، سازماندهی دیوانسالاری که در آن سنت ایرانی-اسلامی به بهترین وجه به کار گرفته شد و احیای مذهب سنت در ایران غربی و عراق از طریق نهادهای آموزشی. نظام‌الملک خود دارای سپاهی خصوصی بود که آن را از غلامان خاصه تشکیل داده بود که به نظامیه شهرت داشتند. خواجه نظام‌الملک اتابکی ملکشاه را به عهده داشت و اولین کسی بود که در دوره سلجوقی، لقب اتابک به خود گرفت.

_{منبع عکس: نامشخص}

فرهنگ و اعتقادات سلجوقیان

سلجوقیان اهل تسنن بودند و به مذهب حنفی اعتقاد داشتند. آن‌ها با شعار احیای مذهب سنت، بغداد را فتح کردند. چون پیش از روی کار آمدن سلجوقیان و فتح بغداد، خلفای شیعی مذهب فاطمی، فشار زیادی بر خلافت عباسی وارد کردند و ارسلان بساسیری با حمایت خلفای شیعه فاطمی در بغداد خطبه به نام آن‌ها خوانده بود، بهانه طغرل برای فتح بغداد، مقابله با ارسلان بساسیری و از بین بردن قدرت شیعیان بود. با این وصف می‌توان گفت:

سلجوقیان قسمت زیادی از مشروعیت سیاسی خود را از شعار احیای مذهب سنت در بغداد گرفتند.

قدرت گیری سلجوقیان در عراق، سبب سختگیری‌ بر شیعیان شد. حکومت سلاطین سنی مذهب سلجوقی، به سنی‌های متعصب بغداد جسارت داد تا درگیری بین شیعه و سنی که سابقه زیادی داشت با شدت بیشتری صورت گیرد. با غلبه طغرل بر بغداد و شکست بساسیری، بخش‌هایی از کرخ که شیعیان در آن می‌زیستند غارت شد و خانه‌های آن‌ها را به آتش کشیدند.

سخت‌گیری‌های خلافت عباسی و شاهان سلجوقی بر شیعیان محله کرخ به این دلیل بود که آن‌ها با ارسلان بساسیری همراهی و به او کمک کرده بودند. دلیل دیگری که می‌توان برای این سخت‌گیری‌ها در نظر گرفت، تثبیت قدرت سلجوقیان بود. در دوره‌های پایانی حاکمیت سلجوقیان، از سخت‌گیری‌های آن‌ها بر شیعیان کاسته شد و شیعیان دوران آرامتری را سپری کردند.

سلاطین ترک سلجوقی به واسطه انتخاب وزرای دانشمند ایرانی، با علم و فرهنگ آشنا شدند

سلاطین ترک سلجوقی به واسطه انتخاب وزرای دانشمند ایرانی، با علم و فرهنگ آشنا شدند. در این دوره مراکز آموزشی بویژه نظامیه‌ها تاسیس و در آنجا علوم اسلامی تدریس شد. در این دوره نظامیه‌هایی در بلخ، بغداد، نیشابور و اصفهان تاسیس شد و اصفهان از کوشش‌های فرهنگی که در این زمان صورت می‌گرفت، بهره‌ می‌برد. دروسی که در نظامیه‌ها تدریس می‌شد قوانین اسلامی، مطالعات دینی، ادبیات عرب، ریاضیات، موسیقی و علوم فیزیک را شامل می‌شد.

_{منبع عکس: نامشخص}

خواجه نظام‌الملک مانند بیشتر دیوانسالاران خراسان، به مذهب شافعی بود و تمام تلاش خود را در تقویت مذهبی سنی شافعی به کار گرفت. او اولین مدرسه نظامیه خود را در شهر نیشابور بنیاد کرد و امام‌الحرمین جوینی و امام محمد غزالی را به‌عنوان اولین اساتید مدرسه نظامیه به کار گرفت. ابوحامد غزالی نیز در نظامیه بغداد مشغول به تدریس شد. خواجه نظام‌الملک ایجاد معاش و مقرری برای اساتیدی که در نظامیه‌ها درس می‌دادند را متداول کرد.

خواجه نظام‌الملک طوسی، مدارس نظامیه را برای ترویج فقه شافعی، بنیاد نهاد 

در دوره سلجوقیان، سیاست و مذهب به هم آمیخته شدند و میراثی جدید را برای جهان اسلام ایجاد کردند. در این دوره، شبکه‌ای از مدارس اسلامی تاسیس شد که مدیران دولتی و علمای دینی را آموزش می‌دادند. در دوره سلجوقیان، علما و دانشمندان بزرگی چون عمر خیام نیشابوری و امام محمد غزالی می‌زیستند.

_{منبع عکس: نامشخص}

نویسندگانی مانند امام فخر رازی، ابوالفرج بنجوزی، شهاب‌الدین سهروردی و امام‌الحرمین جوینی از کسانی بودند که در این عهد می‌زیستند. در این دوره، زبان فارسی رواج پیدا کرد و شاهان سلجوقی فرهنگ و تمدن ایرانی را گسترش دادند. در این عصر، شاعران و نویسندگان فارسی زبان تشویق بسیار شدند. زبان فارسی به زبان اصلی دولت، تبدیل شد و مرکز حضور زبان عربی از بغداد به قاهره تغییر کرد. از شاعران دوره سلجوقی می‌توان از معزی، خاقانی، نظامی و انوری اشاره کرد. از سخن‌سرایان مشهور دوره سلجوقیان، ابوالفضل بیهقی، اسدی طوسی، خواجه عبدالله انصاری، سنایی، ناصرخسرو قبادیانی و عبدالرزاق اصفهانی نام برد. شعر این دوره با سبک عراقی و کاربرد برخی لغات عربی دنبال می‌شد.

_{منبع عکس:the gate of history}

در دوره سلجوقیان، آثاری مانند «الابنیه عن الحقایق الادویه» با موضوع داروشناسی نوشته شد. کتاب «زادالمسافرین ناصرخسرو» و کتاب «کیمیای سعادت غزالی» نمونه‌هایی از این دست هستند. نویسندگانی مانند شهرستانی و زمخشری از دیگر نویسندگان این عصر بودند که کتاب‌های زیادی را به زبان عربی نوشته‌اند.

سلاطین سلجوقی پایه سیاست خود را در مذهب نهاند و تا پایان حاکمیت این سلسله، سیاست‌های خود را بر اساس مذهب و فقه سنی دنبال کردند. آن‌ها بر طبق نقشی که در جنگ‌های صلیبی داشتند، فتوحات خود را انجام دادند. به‌طور کلی سلجوقیان، خدمات بسیاری به جهان اسلام داشتند و اسلام بخش بزرگی از پیشرفت خود را مدیون تلاش‌های این سلسله است.

هنر دوره سلجوقی به‌دلیل امنیت و آرامش سیاسی، رونق بسیار یافت

به‌دلیل آرامش و رونقی که در دوره حاکمیت سلجوقیان ایجاد شد، هنر در این دوره، رونق قابل‌توجهی یافت. معماری دوره سلجوقی ویژگی‌های خاص داشت که آن را در ساخت مساجد و برج‌های این دوره، می‌توان به وضوح مشاهده کرد. سفال‌گری، قلم‌زنی، خوشنویسی و تذهیب از دیگر هنرهای این دوره است. در این دوره مفاهیم اسلامی با هنر ایرانی در هم آمیخته و شیوه‌ای نو در هنر، بنیاد نهاده شد که بیشتر قصد انتقال مفاهیم اسلامی را داشت.

_{منبع عکس: ناشناس}

جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله سلجوقی

مسجد جامع اصفهان

بنای اصلی مسجد جامع اصفهان به قرن دوم هجری قمری می‌رسد. با روی کار آمدن معتصم عباسی، مسجد جامع از بین رفت و به شیوه‌ای جدید ساخته شد. در دوره‌های بعد، اسماعیلیه این مسجد را که منسوب به اهل تسنن بود، آتش زدند و در دوره‌های بعد دوباره آن را ترمیم کردند. بنای امروزی مسجد جامع در عصر سلجوقیان ساخته شد.

بعد از اینکه طغرل، اصفهان را به‌عنوان پایتخت خود انتخاب کرد، به توسعه شهر اصفهان پرداخت. او کسانی را که از شهر گریخته بودند به شهر بازگرداند. در دوره آلپ ارسلان و ملکشاه اصفهان به اوج رونق و شکوفایی خود رسید و هر روز بر رونق و زیبایی آن افزوده شد. در زمان این سه پادشاه، عمارت‌های بسیاری در شهر اصفهان ساخته شد که برخی از آن‌ها با گذشت زمان از بین رفتند.

بنای اصلی مسجد جامع اصفهان به قرن دوم هجری قمری و بنای امروزی آن، مربوط به دوره سلجوقی است

مسجد جامع اصفهان یکی از آثار تاریخی برجای مانده از این دوره است. در دوره سلجوقی شبستان مسجد جامع اصفهان تبدیل به ایوان شد. گنبد نظام‌الملک نیز از طریق از بین بردن برخی از ستون‌های شبستان در ضلع جنوبی مسجد، بدون فضایی سرپوشیده ساخته و به دیوارهای اطراف مسجد وصل شد.

گنبد تاج‌الملک در بخش شمالی مسجد بنا و بر هر یک از محورهای اصلی مسجد، یک ایوان ساخته شد. ایوان شمالی با تخریب ستون‌های مسجد و ایوان جنوبی برای تشکیل فضایی مرتبط با مسجد نظام‌الملک، ساخته شده بود. ایوان‌های شرقی و غربی که شباهت زیادی به هم دارند، با تخریب ستون‌هایی ساخته شدند که از قرن سوم بر جای مانده بودند. از این طریق، مسجد جامع شبستانی به مسجدی چهار ایوانی مبدل شد.

_{منبع عکس: نامشخص}

مناره مسجد جامع سمنان

مسجد جامع سمنان یکی از بناهایی است که در طول زمان، تغییرات زیادی به خود دیده است. سابقه این مسجد را به دوره سلجوقی می‌رسانند. منابع براین عقیده‌اند که مسجد جامع سمنان در دوره حکومت عبدلله بن عمر ساخته شد. بنای این مسجد در ابتدا بسیار ساده بود و بعد از آن، در دوره‌های بعد، بخش‌های جدیدی به آن افزوده شد. بخش‌های جدید مسجد جامع سمنان، شامل گنبد باختری و شبستان شمالی است که در دروه سلطان سنجر سلجوقی ساخته شد. شبستان جنوبی نیز در دوره تیموری ساخته شده است.

مناره مسجد جامع ساوه در دوره سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده است

مناره مسجد جامع سمنان متعلق به دوره سلجوقی است و در زاویه شمال شرقی این مسجد قرار دارد. ارتفاع مناره مسجد جامع از سطح زمین ۲۰ متر است و کتیبه‌ای از آجر با خط کوفی و تزییناتی زیبا بر ارتفاع دو متری مناره نگاشته شده است. این مناره را می‌توان کهن‌ترین منارجنبان ایران نامید. گفته شده در مرکز مناره، محوری چوبی تعبیه شده که با حرکت آن، کل مناره به حرکت در می‌آید.

_{منبع عکس: خبرگزاری تسنیم}

برج طغرل شهر ری

در اطراف آرامگاه ابن بابویه شهر ری، برجی نمایان است که به برج طغرل شهرت دارد. این برج در زمان سلجوقیان و انتقال پایتخت از شهر نیشابور به ری، توسط طغرل، ساخته و به نام او، شهرت یافته است. در مورد برج طغرل، نظرات بسیاری داده شده است. برخی این برج را متعلق به یزید و برخی با استناد به کتاب مجمل‌التواریخ که مرگ طغرل سلجوقی را در شهر ری، گزارش کرده، آن را مقبره طغرل سلجوقی دانسته‌اند. برخی منابع محل دفن دیگر شاهان سلجوقی را نیز در آرامگاه بزرگ طغرل گزارش کرده‌اند. بر این اساس، برخی این مکان را مقبره خانوادگی آل سلجوق می‌دانند.

برج طغرل را مقبره خانوادگی سلجوقیان می‌دانند

از نظرات دیگری که در مورد برج طغرل داده شده، یکی این است که مکان برج را، مقبره خلیل سلطان فرزند تیمورلنگ و همسرش شادالملک دانسته‌اند و برخی نیز برج طغرل را محل دفن امیر فخرالدوله دیلمی، ذکر کرده‌اند. شرق‌شناسان نیز در سفرنامه‌های خود از این مکان به‌عنوان اثری بازمانده از دوره سلجوقی یاد کرده‌اند؛ اما نام خاصی برای این برج، ذکر نکرده‌اند.

_{منبع عکس: ناشناس}

مناره ساربان اصفهان

مناره ساربان اصفهان، در قسمت بالای محله جوباره قرار دارد، که مکانی یهودی نشین در شهر اصفهان. این مناره از زیباترین مناره‌های دوره سلجوقی است که آجرکاری و تزیینات آن بسیار است. این بنا در قرن ششم هجری قمری ساخته شد. ارتفاع مناره ساربان در حدود ۵۵ متر است و ۱۳۴ پله دارد. از بالای مناره، چشم‌انداز جذاب و زیبای شهر اصفهان، قابل‌مشاهده است. بنای این مناره، سبک معماری سلجوقیان را نشان می‌دهد. این مناره، سه رشته سنگ‌نبشته با خط کوفی دارد که روی کاشی نوشته شده‌اند. کتیبه‌های مناره به رنگ فیروزه‌ای هستند.

_{منبع عکس: نامشخص}

گنبد سرخ آذربایجان

گنبد سرخ مراغه که در سال ۵۴۰ هجری قمری ساخته شده از آثار معماری دوره سلجوقیان است. این بنا در جنوب غرب شهر مراغه قرار گرفته است. بانی این گنبد و تاریخ ساخت بنا، روی یک کتیبه که در ضلع شمالی قرار گرفته، نوشته شده است. این بنا به سبک آذری احداث شده و در ساخت آن، تلفیقی از آجر و کاشی به‌کار رفته است. گنبد سرخ یک بنای مربع شکل است که از یک سرداب و اتاق اصلی تشکیل شده که روی یک سکوی سنگی واقع شده‌اند. این بنا از طریق هفت ردیف پله، قابل دسترسی است. بنای گنبد سرخ، ابتدا برای مشخص کردن ماه‌های سال و ساعت‌های روز کاربرد داشت و سوراخ‌های آن بر بالا و اطراف گنبد، این کارکرد را اثبات می‌کند.

_{منبع عکس: نامشخص}

آرامگاه خواجه اتابک

آرامگاه خواجه اتابک در جنوب شرق کرمان است. این بنا در بازار کرمان ساخته شده و بنای آن به اواخر قرن ۶ هجری قمری می‌رسد. مقبره خواجه اتابک محل دفن فردی به همین نام است که از بزرگان دربار سلجوقی بود. معماری بنا از یک پلان هشت ضلعی تشکیل شده که درون آن، چهارضلعی و مربع شکل است. ویژگی غالب این بنا، گچ‌بری‌های موجود در آن است. آرامگاه خواجه اتابک عناصر تزیینی غالب در این بنای گچ‌بری است. در ضلع غربی آرامگاه خواجه اتابک، کتیبه‌هایی زیبا با خط کوفی نصب شده است. تزیینات مقبره خواجه اتابک با کاشی‌های فیروزه‌ای ساخته شده‌اند.

_{منبع عکس: نامشخص}

برج خرقان قزوین

برج‌ خرقان قزوین، یک برج دوگانه آجری است که سابقه آن به دوره سلجوقی می‌رسد. این دو برج در فاصله ۲۹ متری از هم قرار دارند. برج شرقی از برجی که در سمت غرب واقع شده، سابقه بیشتری دارد. برج شرقی یک برج هشت ضلعی با ارتفاع ۱۵ و قطر ۱۱متر است. معماران برج خرقان، مهارت بسیاری داشته‌اند و در آجرکاری بنا از گره‌های چینی و نقش‌های هندسی استفاده می‌کردند. معماری بنای برج خرقان، آن را تبدیل به زیباترین بناهای بازمانده از دوره سلجوقی کرده است. نوع معماری این بنا در آثاری چون گنبد مراغه نیز استفاده شده است. بنا با ضخامت ۶۰ سانتی‌متر و آجرهای ساده ساخته شده و ضخامت آجرکاری تزیینی آن، در حدود ۲۱ سانتی‌متر است.

_{منبع عکس: نامشخص}

مسجد جامع علاالدین کیقباد

مسجد جامع علاالدین کیقباد سلجوقی در شهر قونیه ترکیه واقع شده است. این مسجد که روی تپه ارگ بنا شده، بعدها به مقبره پادشاهان سلجوقی روم تبدیل شد. بنای مسجد علاالدین کیقباد در قرن ۱۲ میلادی بود. مسجد علاءالدین بنای اصلی ارگ قونیه در ترکیه است. معماری مسجد از سبک اسلامی الهام گرفته و سقف آن با چوب پوشانده شده است. مهم‌ترین بخش مسجد، ستون‌های از جنس مرمر آن هستند. از دیگر شاخصه‌های مسجد علاالدین، می‌توان به سوزن‌کاری‌های چوبی آن اشاره کرد.

مولانا در مسجد جامع علاالدین کیقباد شهر قونیه سخنرانی می‌کرد

در جلوی محراب مسجد کیقباد، تو رفتگی دیده می‌شود که جهت قبله را مشخص می‌کند. محراب مسجد نیز با تزییناتی از سفال بنا شده است. برخی مورخان چنین گزارش کرده‌اند که مولانا در این مسجد، سخنرانی کرده است. در بخش آرامگاه مسجد جامع کیقباد، هشت قبر تزیین شده با سفال وجود دارد که آن‌ها را مربوط به دوره سلجوقی دانسته‌اند.

_{منبع عکس: نامشخص}

مقبره خواجه نظام‌الملک

آرامگاه خواجه نظام‌اللک طوسی در محله احمدآباد شهر همدان قرار دارد. آرامگاه خواجه در کنار قبر چند تن از شاهان سلجوقی است. طبق شواهد بر جای مانده، خواجه نظام‌الملک در خانه خود به خاک سپرده شد و بعد از آن، ملکشاه سلجوقی، در همان محل به خاک سپرده شده است. سنگ مزار خواجه نظام‌الملک از سنگ مرمر ساخته شده و آیه‌هایی از قرآن روی آن حک شده است. به نظر می‌رسد قبر خواجه نظام‌الملک و دیگر شاهان سلجوقی که در آن مکان به خاک سپرده شده‌اند با گذر زمان عوض شده است؛ چون عبارات روی سنگ‌ها به شیوه دوره سلجوقی نوشته نشده است. برخی بر این عقیده‌اند که نوشته روی قبرها به شیوه دوره صفوی است.

_{منبع عکس: نامشخص}

آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی

مقبره سلطان احمد سنجر در مرو و در کشور ترکمنستان ساخته شده است. این مقبره ۲۷ متر مرتفع است و طول و عرض آن در حدود ۱۷ متر است. دیوارهای بنا ۱۴ متر بلندی دارند. این آرامگاه پیش‌تر یکی از مقبره‌های بزرگ سلجوقی بود که گنبدی آبی با آجر لعابی داشت. آرامگاه سلطان سنجر یک بخش از مجموعه‌ای بزرگ‌تر است که یک مسجد و یک قصر را در حیاطی بزرگ به خود اختصاص داده‌اند.

_{منبع عکس: نامشخص}

رباط شرف

رباط شرف کاروانسرایی در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس است. بانی رباط، فردی با نام شرف‌الدین ابوطاهر بن سعدالدین القمی است که حکومت مرو و صدارت سلطان سنجر را عهده‌دار بود. کتیبه‌ای در این رباط بر جای مانده که مربوط به سال ۵۴۹ هجری قمری و عهد سلطان سنجر سلجوقی است. این کاروان‌سرا از آجر و گچ ساخته شده و یکی از شاهکارهای هنری ایران عصر سلجوقی محسوب می‌شود. بنای رباط شرف در کنار جاده قدیمی نیشابور به سرخس قرار دارد.

رباط شرف را فردی به نام شرف‌الدین ابوطاهر که وزیر سنجر بود، برای اهداف اقتصادی و تجارت، بنا کرد

 رباط شرف یک دژ بزرگ دارد که از داخل، بسیار شبیه به کاخ است. بنای رباط دارای دو صحن چهار ایوانی به‌شکل صلیب و یک شبستان است. در این رباط، چندین مسجد و محراب ساخته شده که کتیبه‌های گلی و گچی آن‌ها برای تزیین بنا به کار رفته‌اند. این کتیبه‌ها از دوره سلجوقی باقی مانده‌اند. وسط رباط یک حوض بزرگ قرار دارد و در ضلع جنوبی بنا، دو اصطبل برای استراحت اسب‌ها و در اطراف آن، دهلیزهایی برای اسکان مسافران در نظر گرفته شده است.

_{منبع عکس: نامشخص}

سلجوقیان از ترکان اغز بودند که به رهبری طغرل، موسس این سلسله، از قسمت شمال شرقی ایران وارد قلمرو غزنویان شدند. این سلسله از سال ۴۴۷ تا ۵۹۰ هجری قمری در حدود ۱۴۰ سال بر ایران حکمرانی کردند. از این مدت، در حدود ۳۰ سال آن، در دوره پادشاهی آلپ ارسلان و سلطان ملکشاه سلجوقی گذشت. دوره این دو پادشاه، اوج قدرت سلجوقیان بود که به آن دوره طلایی حکومت سلجوقیان هم گفته می‌شد. در این دوره، هنر و اقتصاد سلجوقیان به اوج خود رسید. خواجه نظام‌الملک توسی، معروفترین وزیر سلجوقیان بود که نقش مهمی در پیشرفت این سلسله داشت. دولت سلجوقی سنی مذهب بودند و پایه‌های سیاست خود را در دیانت، استوار کردند. شما هم نظر خود را درباره سلجوقیان با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.