از نرمق و نارمق تا نارمک / ردپای معماران فرانسوی‌ در محله صد میدان تهران

نارمک محله‌ای در شرق تهران با وسعت ۱۲/۷ کیلومترمربع، از شمال به خیابان فرجام و از جنوب به خیابان دماوند منتهی می‌شود و در شرق و غربش هم بزرگراه شهید باقری و خیابان گلستان واقع شده است. میدان‌های آن که تعدادش صدتاست از خیابان شهید ثانی شروع و به خیابان فرجام ختم می‌شود. با عبور خیابان سی‌متری (آیت) از میان محله، ۵۰ میدان در سمت شرق و ۵۰ میدان در غرب آن قرار گرفته است. اصلی‌ترین میدان آن که در واقع مرکز نارمک هم محسوب می‌شود، میدان «هفت‌حوض» است. از خیابان‌های مهم‌محله نارمک می‌توان به گلستان، سمنگان، دردشت، شهید ثانی و مدائن اشاره کرد. معماری منطقه غالباً مدرن است و فاقد بنای تاریخی است. بارزترین مشخصه آن از دید کاربری اراضی، نسبت پنجاه‌ درصدی آن نسبت به بخش مسکونی است. بد نیست بدانید از ۱۰۰ میدان نارمک، ۱۳ میدان در قسمت شمالی و ۸۷ میدان در قسمت جنوبی قرار گرفته است.

«حسین کریمان» در کتاب «تهران در گذشته و حال» نوشته است: «ده نارمق «نارمک» در محدوده طرح ۲۵ ساله(مناطقی که جزو تهران و پایتخت محسوب نمی‌شدند) در شمال شرقی تهران قرار دارد. این ده جزء بخش شمیران و در ۱۱ کیلومتری جنوب‌شرقی تجریش و ۳ کیلومتری راه تهران به دماوند واقع شده است. جمعیت آن بیشتر از صد نفر ذکر نشده و از قنات مشروب می‌شود و ده نارمک یک‌ آبادی‌ کهن و باستانی است و نامش را به عربی (نرمق یا نارمق) می‌گفتند.»

شاید بپرسید ده نارمک چگونه پوست انداخت و تبدیل به محله نارمک امروزی شد. حدود سال‌های ۱۳۲۰ که دیکتاتوری رضاخان سقوط کرد، آن وقت خیلی‌ها که نتوانستند زیر بار اوضاع نابسامان اقتصادی و اجتماعی آن روزگار تاب آورند، بعد به امید پول‌هایی که می‌شد توی تهران پارو کرد یک بقچه زدند زیر بغل، آمدند و ساکن حاشیه‌هایی شدند که آن روزها خارج از محدوده این کلانشهر بود و ما همان سال‌ها شاهد توسعه بی‌ضابطه شهری در نقاط مختلف تهران به‌ویژه بخش شرقی‌ آن‌ شدیم.

حدود همان سال‌ها وقتی زمان دکتر مصدق دولت با این هجوم بی‌سابقه مهاجرت و ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه مواجه شد تصمیم گرفت در ۲ نقطه از تهران «نازی‌آباد» و «نارمک» که اراضی آنها در تملکش بود، طرح شهرسازی با اصول و ضوابط مدنی اجرا کند.

زمانی بانک ساختمانی مثل وزارت شهرسازی بود!

از این دوران به بعد می‌توان توسعه شهری نارمک را به ۵ مرحله تقسیم کرد که در باره مرحله اول توسعه می‌توان گفت، نارمک نخستین تجربه شهرسازی‌ مدرن است که در سال ۱۳۲۹ توسط بانک ساختمانی، طرح‌ریزی اولیه شد و به کمک مهندسان آلمانی به اجرا در آمد. سپس مصدق حدود ۴‌ـ ۳ هزار قطعه زمین در اختیار کارمندان دولتی قرار داد.

درآخرین ماه‌های سال ۱۳۳۲ مهندس «جهانگیر مظلوم» ساخت ماکت‌های ساختمان‌سازی‌ نارمک را آغاز کرد که میدان نبوت (هفت‌حوض) و ایستگاه دفتر نخستین قسمت‌های نارمک بود که به شکل امروزی درآمد و پس از آن خیابان گلبرگ و سی‌متری نارمک ساخته شد.

سرانجام با به وجود آمدن تأسیسات شهری در این محله و همچنین ایجاد ساختمان‌هایی توسط دولت، محله نارمک مورد توجه مردم قرار گرفت و با احداث بزرگراه رسالت فعالیت‌های ساختمانی شدت گرفت.

در سال ۱۳۴۵ تهران به ۱۰ منطقه تقسیم شدکه منطقه ۶ و ۴ کنونی جزو منطقه ۸ محسوب می‌شدند، اما در سال ۱۳۴۹ و با افزایش ساخت‌وسازها در محدوده نارمک سرانجام این محله با تصویب طرح جامع تهران جزو مناطق شهری تهران درآمد. معابر محله تقریباً در سال ۱۳۴۳ شکل گرفت به‌طوری که نارمک از شمال به رسالت، از سمت غرب به گلستان و همچنین خیابان مسیل باختر و خیابان سی‌متری گلستان و خیابان شهرداری (سی‌متری نارمک) ایجاد شد.

در حدود سال ۱۳۶۰ توسعه اطراف نارمک محدود به شمال شرق نارمک می‌شد، اراضی بین نارمک و تهرانپارس در دو طرف خیابان رسالت به علت خارج بودن از محدوده زاغه‌نشینی در آن رواج گرفت و سرانجام پس از انقلاب خانه‌های حلبی به خانه‌های آجری تبدیل شد. اما غرب محله نارمک به علت قرار داشتن در زمین‌های نظامی تا به امروز توسعه نیافته است. وقتی محله نارمک منطبق با اصول شهرسازی‌ ساخته شد، خیابان‌بندی، تقسیم اراضی و متد شهرسازی آن‌ چنان بود که می‌توانست به‌عنوان الگویی مناسب برای شهرسازی‌ در ایران حفظ شود.

اما از آن جایی که هیچ ضابطه قانونمندی برای حفظ این ساختار وجود نداشته اکنون محله نارمک پس از حدود ۷۰ سال با توجه به اینکه عمر متوسط ساخت‌وساز در ایران ۲۵ سال است. همچنین در دهه ۶۰ عملاً شاهد شروع تجدید بنا در این محله بوده‌ایم، بنابراین کمتر توانسته طراحی مدرن روزهای اول را حفظ کند هر چند با تمام این تحولات محله نارمک همچنان توانسته بافت کلی و همچنین بافت مسکونی خود را حفظ کند.

میدان‌های نارمک توانسته، مراکز زیرمحله‌ای به وجود آورند. در واقع هرکدام، گروهی از واحدهای مسکونی را در اطراف خود دارند که علاوه بر تناسب کالبدی محل، موجب تناسب اجتماعی نیز شده‌اند. همچنین عواملی چون وجود خیابان‌های عریض، پراکندگی فضای سبز در بافت محله، وجود میدان نبوت (هفت‌حوض) به‌عنوان فضای شهری و محل تجمع ساکنان توانسته یک پهنه ارزشمند اجتماعی ــ مدنی به وجود آورد.

وجه تسمیه نارمک، باغ‌های اناری‌اش است

به عقیده «داریوش شهبازی» تهرانشناس، روستای «ده‌ نارمک» قدمتی بالایی دارد و وجه تسمیه‌اش هم مربوط به باغ‌های اناری است که به وفور در این روستا وجود داشته است. او ادامه می‌دهد: «ده‌ نارمک در برهه‌ای از زمان جز اراضی روستاهای شهرری بوده و بعدها در تقسیمات شهری به شمیران واگذار و جزء توابع آن می‌شود.» اما از شکل‌گیری محله صد میدان نارمک که به گفته شهبازی به زمان پایان جنگ جهانی دوم برمی‌گردد: «بعد از جنگ جهانی، تهران که با یک نابسامانی روبه‌رو شده بود، رنگ آرامش به خود دید و همین باعث شد که دولت برای‌ آبادانی آن اقداماتی انجام دهد. نخستین گامی که برای ساخت‌وساز در محله نارمک رخ داد، در دوره مصدق بود. دولت ۳ – ۴ هزار قطعه زمین از اراضی بایر این محدوده را برای واگذاری به فرهنگیان و کارمندان در نظر گرفت. سپس بانک ساختمانی یا همان وزارت مسکن را پایه‌ریزی کرد. برای طراحی محله از معماران فرانسوی کمک گرفته شد، در واقع «بازیل» و «گورین» نخستین معماران فرانسوی بودند که نقشه اولیه نارمک را برای بانک ساختمانی تهیه کردند.»

در سال ۱۳۳۲ شخصی به نام «جهانگیر مظلوم» که از معماران بنام عصر خود بوده، طراحی نارمک را برعهده می‌گیرد. مسجد الغدیر خیابان میرداماد و ساختمان سازمان میراث فرهنگی از آثار اوست. شهبازی ادامه می‌دهد: «بانک ساختمانی در ابتدای امر برای هیچ‌کدام از زمین‌ها سند صادر نکرد، چرا که نمی‌خواست بازار دلالی رونق پیدا کند و زمین‌ها خارج از چارچوب، خرید و فروش شوند. ساخت‌وساز از اواسط دهه ۴۰ شروع و ۱۰۰ میدان ساخته شد، البته محله در ابتدا از امکانات چشمگیری برخوردار نبود. آب و تلفن نداشت. مردم آب جوی را به منازل می‌بردند.»

حالا کمتر کسی محله‌ای را که یک روز ده بود و جای جایش سبز و گندم‌زار بود را یادش است. کسی هم ناراحت نیست که روستایش را داده و جایش یک محله با اصل و نسب گرفته توی این پایتخت.

بیشتر بخوانید:

۲۱۷