از صدرنشینی ظریف در مذاکره در مورد سوریه تا دعوت نشدن در نشست ریاض/ قرار است با سوریه چه کنیم؟

زینب اسماعیلی: از نشست سوریه در پاییز ۹۴ که محمدجواد ظریف و سرگئی لاوروف و جان کری، وزرای خارجه ایران،روسیه و امریکا در صدر میز مذاکره نشستند و عادل الجبیر وزیر خارجه عربستان در پایین میز مذاکره، چه اتفاقاتی رخ‌داد که در «نشست ریاض برای سوریه» حتی تهران دعوت نشد؟ 

حدودا یک‌ماه بعد از سقوط دولت اسد در سوریه، عربستان سعودی ابتکار عمل را در دست گرفت و روز گذشته (یکشنبه ۲۳ دی) «نشست ریاض برای سوریه» را برگزار کرد.

میهمانانِ «فیصل بن فرحان آل سعود»، وزیر خارجه عربستان در این نشست وزیران خارجه و نمایندگان بحرین، مصر، فرانسه، آلمان، عراق، ایتالیا، اردن، کویت، لبنان، عمان، قطر، اسپانیا، سوریه، ترکیه، امارات، انگلیس، ایرلند شمالی، ایالات متحده، دبیرکل اتحادیه عرب، مسئول سیاست خارجه اتحادیه اروپا، دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس و فرستاده ویژه سازمان ملل به سوریه بودند. نگاهی به ترکیب دعوت‌شدگان نشان می‌دهد که از ۲۲ عضو حاضر در این نشست و از بین بازیگران مهم سابق در صحنه سوریه، ایران و روسیه حذف شده‌اند. در حالی‌که ترکیه حضور دارد و دیگر کشورهای اطراف سوریه نیز در این نشست دعوت شده‌اند.

قرار است در مورد سوریه چه سیاستی در پیش بگیریم؟ 

این نشست در حالی بدون حضور تهران و مسکو برگزار شده که در ۱۲ ساله بحران سوریه، ایران حضور پررنگی داشته‌است. حضوری که همراه با هزینه مادی و معنوی بوده و طبیعتا منافع ملی ایجاب می‌کند روزی این هزینه‌کردها نقد شود. از مرحله‌ای روسیه نیز به صحنه سوریه پیوسته‌است. اما با خروج اسد از سوریه و فروریختن حکومت خاندان اسد، ایران سفارت خود را تعطیل کرده و هنوز بازگشایی نکرده‌است. از ۱۸ آذر تا ۲۳ دی‌ماه تهران تنها به اجماع برای تعیین نماینده ویژه وزیر امورخارجه در سوریه رسیده‌است و نهایتا چند شهروند باقی‌مانده در این کشور را به کمک روسیه توانسته از سوریه خارج کند.

هنوز مشخص نیست تعلل در مسیر از سرگیری رابطه با سوریه به کدام دستگاه و نهاد تصمیم‌گیر باز می‌گردد. در حالی‌که گفته می‌شود در سیاست اصلی جمهوری‌اسلامی ایران نسبت به سوریه، مردم این کشور از اهمیت برخوردارند و ارتباط ایران و سوریه به حضور نماینده خاندان اسد ارتباطی ندارد، پس تعلل در از سرگیری رابطه چه دلیلی دارد؟ آیا حکومت روی کار آمده جدید خواهان ارتباط با ایران نیست؟ اگر فرصت حضور طلایی در این دوره را از دست بدهیم آیا خسارت حذف معنوی از معادلات سوری قابل جبران است؟   

در جریان بحران سوریه، نشست‌های متعددی برگزار شد که البته در دوره‌ای از آنها ایران حضور نداشت اما توانست با قدرت دیپلماسی نقش بازیگری فعالی ایفا کند. نشست ۱۹ کشور همسایه و منطقه در وین بعد از برجام با حضور و ارایه طرح ایران آغاز به کار کرد و نشست آستانه نیز با حضور ایران، روسیه و ترکیه برگزار می‌شد و در روند آن مذاکرات بود که ترکیه نماینده معارضین شناخته شد و عملا صحنه فعلی سوریه نتیجه ترکیب کج‌کارکردی مذاکرات آستانه و حکومت‌داری اسد است.     

نتوانستند اجماع کنند 

سخنگوی وزارت خارجه ایران در پاسخ به این سوال که آیا ایران به اجلاس ریاض دعوت شده بود؟ جواب صریحی نداده‌است اگر چه می‌توان از فحوای کلامش دریافت که ایران به این نشست دعوت نشده‌بود. او گفته «تعدادی از کشورها در این نشست شرکت کرده بودند، تعداد زیادی از کشورها نیز در این نشست شرکت نکردند و یا دعوت نبودند. »

اگرچه بقائی در ادامه سخنانش گفته که «ما از هر روندی که به تثبیت اوضاع سوریه، روند ایمن دوره گذار و حفظ حاکمیت ملی سوریه کمک کند، حمایت می‌کنیم» اما او اضافه کرده که این نشست منجر به بیانیه‌ای نشده و «نشان می‌دهد که کشورهای شرکت کننده نتوانستند به اجماعی دست پیدا کنند»

با این توضیح سخنگو به نظر می‌رسد تحلیل‌گران داخلی معتقدند که فرصت برای اثرگذاری در روند سوریه و بازیگری بسیار است و بازیگران دیگر بدون ایران نمی‌توانند به نتیجه برسند. البته زمان به ما نشان می‌دهد که این تحلیل چقدر درست است.

یک برگ از تاریخ نه چندان دور / روی که ظریف در صدر میز بود و جبیر در انتها 

سال ۹۴ در فاصله دستیابی به توافق جامع هسته‌ای {برجام} و اجرایی‌شدن توافق، انگاره اصلی در فضای رسانه‌ای جهان و منطقه این بود که حالا نوبت ایفای نقش مثبت ایران در حل‌وفصل پرونده سوریه است. پرونده‌ای که با درگیری داخلی شروع‌شده و به درگیری با داعش منجر شده و در مرحله بعد داعش پاکسازی شده‌بود و حالا می‌شد مسیر جدیدی را آغاز کرد.  

۱۹ کشور از همسایگان و بازیگران فرامنطقه‌ای به نشست سوریه در وین دعوت شده بودند. هیات‌های مذاکراتی از کشورهای منطقه، فرانسه، امریکا و ایران با تعداد معقولی از اعضا وارد هتل محل مذاکرات می‌شدند. اعضای  هیات ایرانی محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت، عباس عراقچی معاون بین‌الملل وقت  و حسین امیرعبداللهیان معاون عربی وقت بودند. هیات مذاکراتی عربستان حضور چشمگیرتری داشتند، گروهی حدودا ۱۷، ۱۸ نفره بودند که عمدتا لباده‌های سفید پوشیده و دستار به سر داشتند.

میزبان با توجه به ترکیب میهمانان ابتکار عمل جالبی انجام داده‌بود و جای وزرای خارجه هیات‌ها را با توجه به سابقه کار دیپلماتیک‌شان تعیین کرده‌بود.محمدجواد ظریف، سرگئی لاوروف و جان کری به دلیل سابقه وزارت‌خارجه‌شان و حضور در نمایندگی سازمان ملل در صدر جلسه جا گرفته‌بودند. بعد از آنها فابیوس، وزیرخارجه فرانسه و فیلیپ‌هاموند، وزیر خارجه انگلیس قرار داشت و … اما نفر انتهایی میز عادل الجبیر بود که وزیر خارجه وقت عربستان بود، مرد لاغر اندام و کم مویی که به قول امیرعبداللهیان «روزانه یک نطق علیه ایران در برنامه کاری خود داشت.»

اما همین ترکیب در رسانه‌ها چنان فضایی ایجاد کرد که عملا قدرت بازیگری عربستان سعودی را از صحنه سوریه گرفت و در مقابل به ایران قدرت بیشتری برای ایفای نقش داد.

اگرچه آن جلسه با آن تعداد میهمان مشخص بود که به نتیجه‌ای نمی‌رسد اما ایران نقش خود را ایفا کرد و همان جا طرح خود و تاکید بر مذاکرات سوری – سوری را مطرح کرد.    

حالا با گذشت بیش از یک‌ماه از جابه‌جایی قدرت در سوریه بار دیگر  بازیگرانی مدعی ایفای نقش در سوریه شده‌اند و ایران و روسیه از این صحنه حذف شده‌اند. بازیگر قدیمی صحنه یعنی ترکیه هنوز نقش پررنگی دارد. با این شرایط چگونه می توان منتظر بازیگری فعال دیپلماتیک ایران در منطقه باشیم نه آن‌که تنها در میدان هزینه بدهیم؟

۳۱۱۳۱۴