آیین گل مالی لرستان؛ عزایی از جنس خاک و آب

با فرارسیدن ایام محرم و به‌خصوص روز عاشورا، مردم لرستان بر اساس رسم دیرینه خود عزای سرور و سالار شهیدان را با گل‌مالی گرامی می‌دارند. در واقع، مردم لر این سنت را در سوگواری‌های مختلف از جمله مرگ افراد خانواده یا عزاداری‌های مذهبی انجام می‌دهند. عشق به امام حسین (ع) سرما و گرما و تابستان و زمستان نمی‌شناسد و مردم این خطه از کشور هر سال مراسم سنتی گل‌مالی را باشکوه هرچه تمام‌تر برگزار می‌کنند. گل‌مالی مردمان لر در روز عاشورا، از خاکی‌ترین آیین عاشورایی جهان حکایت دارد که اندوه‌بارترین عزاداری‌ برای پسر فاطمه (س) را به تصویر می‌کشد. برای آشنایی با این آیین کهن، با ادامه مقاله همراه شوید.

هرآنچه باید درباره رسم گل مالی لرستان بدانید:

تاریخچه گل مالی در لرستان

_{منبع عکس: ایسنا (عکاس: همت خواهی)}

گل مالی قدمتی چند هزارساله دارد و آغاز آن را می‌توان به زمان نزاع هابیل و قابیل نسبت داد که به امر خداوند زمین را چال کرد و جسد برادرش را به خاک سپرد. جسم با خاک یکی می‌شود و به ریشه اول خود برمی‌شود.

در گذشته که پارچه سیاه کم بود، مردم تکه‌ای از دُور (سیاه ‌چادر) را می‌بریدند و روی شانه‌ خود می‌گذاشتند. سپس گل درست می‌کردند و روی شانه‌هایشان می‌مالیدند، به این نشانه که جسم ما از خاک است و به خاک برمی‌شود.

منبع عکس: ایرنا (عکاس: بهزاد سلاح‌ورزی)، ایسنا (عکاس: همت خواهی، بیات آزادبخت، مهناز دژبان)

با ورود اسلام به ایران، مردم لرستان شیعه می‌شوند و بعد از واقعه عاشورا، همه آیین‌ها را مگر در عزاداری اهل بیت (ع) حرام می‌دانند.

آن‌ها با برپایی خیمه‌هایی، کنار آن شهادت امام حسین (ع) را روایت می‌کردند و سر و شانه خود را در روز عاشورا گل می‌مالیدند. سپس آتش درست می‌کردند که نشانه پاکی و روشنایی روی زمین بود و به چمری‌زدن و موه‌خانی می‌پرداختند.

آیین گل مالی چیست؟

_{منبع عکس: ایرنا (عکاس: بهزاد سلاح‌ورزی)}

آیین گل‌مالی در روز عاشورا در استان‌های غربی ایران نظیر لرستان، کرمانشاه و ایلام انجام می‌شود. گل‌مالی در زبان محلی با عنوان «خره گیری» تلفظ می‌شود که خره به‌معنای «گل» است.

گل‌مالی در روز عاشورا در استان‌های غربی ایران نظیر لرستان، کرمانشاه و ایلام انجام می‌شود

این آیین خاص دارای چند مرحله است که از روز هفتم محرم موسوم به روز تراش عباس شروع می‌شود و تا بعد از شام غریبان ادامه دارد. در روز تراش عباس، مردها به حمام می‌روند و پس از اصلاح سر و صورت، لباس‌های تمیز می‌پوشند. در فاصله چند روز مانده به عاشورا، عده‌ای به‌سراغ جمع‌آوری هیزم می‌روند و اهالی محل بسته به نذری که دارند، به آن‌ها هیزم می‌دهند. شهرداری نیز درختان خشکیده سطح شهر را جمع می‌کند و در اختیار هیئت‌ها قرار می‌دهد. این هیزم برای برپایی آتش استفاده می‌شود تا عزادارانی که در گل می‌افتند، خشک شده و در فصل زمستان از سرما حفظ شوند.

_{منبع عکس: ایرنا (عکاس: بهزاد سلاح‌ورزی)، ایسنا (عکاس: مهناز دژبان، بیات آزادبخت)}

در روز تاسوعا نوبت به تهیه گل می‌رسد. برای این منظور، مردم حوضچه‌هایی به‌شکل مربع و دایره با آجر چینی در جلوی خیمه‌ها و تکیه‌های شهر درست می‌کنند و خاک نرم و مخصوصی را در آن می‌ریزند که در روز عاشورا با گلاب مخلوط می‌شود. دور این حوضچه‌ها را با گلاب تزیین کرده و مردم عزادار با تاریکی هوا، اطراف آن شمع روشن می‌کنند تا حاجاتشان برآورده شود.

گل مالی عاشورا در خرم آباد

_{منبع عکس: سایت فرادید}

در صبح روز عاشورا، از کودک و جوان تا زن و مرد به تکیه‌های محله می‌روند و پس از گل‌مالی خود، دور آتش می‌ایستند تا خشک شوند و در ادامه به سینه‌زنی می‌پردازند. زنان به یاد مصیبت حضرت زینب (س)، گل را بر چادر و سر خود می‌مالند و مردها لباس سیاه خود را به رنگ گل درمی‌آوردند و با همان لباس‌،‌ نماز ظهر عاشورا را می‌خوانند. در این میان بعضی سر و صورت و چشم و برخی دیگر کتف و شانه خود را گل می‌زنند. بسیاری از مردم نظیر سالمندان، زنان و کودکان که نمی‌توانند در حوضچه‌های گل بغلطند، با کاسه‌ای کوچک در دست، مقداری گل را به خانه می‌برند تا به سر و صورت و شانه‌هایشان بمالند.

_{منبع عکس: خبرگزاری مهر  (عکاس: فرناز گودرزی)، ایسنا (عکاس: مهناز دژبان)، خبرگزاری صدا و سیما (عکاس: ناشناس)}

آیین گل‌مالی با نوحه‌های محلی همراه است که از آن جمله می‌توان به این مورد اشاره کرد:

دستگیر بی‌دس حسین دسم بیر، ساقی حنا رس حسین دسم بیر (ای برادر بی‌دست امام حسین (ع) کسی که پشت و پناه وی بوده، کمک من هم بکن، ای ساقی بی‌دست حسین دست من را بگیر)

ده مین دریای خی دور گرو گم کردمه (در میان دریای خون، در مروارید گران‌بها گم کرده‌ام)

این بدن از کیست که سر ندارد، عزیز زهرا است کفن ندارد، زاده زهرا است، عزیز زینب بی‌کس و یاور صحت ندارد، نیز جزو اشعاری است که مردم با خواندن آن‌ها، شروع به سینه‌زنی می‌کنند.

برخی مردم خرم آباد، لباس‌های گلی جوانان خود را به همان حالت برای سال آینده نگه‌ می‌دارند و امیدوارند که به این طریق، جان و مال و سلامتی فرزندانشان بیمه شود.

_{منبع عکس: ایسنا (عکاس: رضا سلیمانی روزبهانی)}

جالب اینکه مردم شهر این آیین را برای درگذشتگان خود نیز اجرا می‌کنند و با حضور در آرامستان، چهره‌ روی سنگ‌های قبر را گل‌مالی می‌کنند، گویی آن‌ها نیز در روز عاشورا به عزاداری خود همچنان ادامه می‌دهند.

زیباترین نوع عزاداری در خرم آباد به محله پشت بازار و درب دلاکان تعلق دارد

عزاداران پس از گل‌مالی و مراسم سوگواری در تکیه‌ محله‌های شهر، ضمن سینه‌زنی و زنجیر‌زنی راهی مرکز شهر می‌شوند. دسته‌های عزادار جلوی هر تکیه توقف کرده و عزاداری می‌کنند. در ادامه به‌سمت تکیه بعدی می‌روند.

هیئت‌های قدیمی شهر خرم آباد به محله‌هایی همچون محله پشت بازار و درب دلاکان تعلق دارد که زیباترین نوع عزاداری را پیش روی مردم سوگوار امام حسین (ع) قرار می‌دهند.

_{منبع عکس: ایرنا (عکاس: بهزاد سلاح‌ورزی)}

در صبح عاشورا غوغایی در این محله‌ها بر پا است و سطح شهر، به‌خصوص سر در مغازه‌ها مزین به پرچم سیاه می‌شود. مداحی‌های لری نیز جزء لاینفک مراسم عزاداری برای شهدای عاشورا به حساب می‌آید که سبک مداحی و نوع اشعار این منطقه حداقل در طول ۷۰ سال گذشته، بدون تحریف و ماندگار به قوت خود باقی است.

اشعاری که در نوحه‌های لری استفاده می‌شود، اغلب توسط شاعران برجسته محلی به زبان لری و با درون‌مایه حماسی سروده شده‌اند. مهم‌ترین ویژگی این نوحه‌ها، وجود ترجیع بند در آن‌ها است که موجب زیبایی کلام و همین طور کرخوانی می‌شود. هنگام نوحه، سینه‌زنی به‌صورت آرام و با فاصله انجام می‌شود و مکث بعد از اتمام بند یا بیت، تداعی‌کننده فضایی عجیب و سوزناک است.

_{منبع عکس: ایسنا (عکاس: مهناز دژبان)}

نوحه‌خوانی در دو هیئت قدیمی شهر به این صورت است که ابتدا نوحه خوان، شاه بیت را می‌خواند و دسته پاسخ می‌دهد و سپس در بار دوم، دسته شروع به سینه‌زنی می‌کند. سینه‌زنی در خرم آباد نیز روش خاص خود را دارد؛ به این ترتیب که عزاداران در حالت نشسته، با یک دست سینه می‌زنند تا اینکه نوحه‌خوان فریاد «ای وای شهدا به دشت کربلا» سر می‌دهد و به‌یک‌باره، همه عزاداران می‌ایستند و حین سینه‌زنی با دو دست، جواب نوحه‌خوان را می‌دهند. سینه‌زنی عزاداران باعث بلندشدن گردوغبار به آسمان می‌شود و روی چهره آن‌ها می‌نشیند.

_{منبع عکس: ایرنا (عکاس: بهزاد سلاح‌ورزی)}

گوشه‌ای از یک نوحه لری به این صورت است:

کرب و بلا معطر به خین گل هزارو    حسی غریو و بی‌کس د سوگ سروردارو

علاوه بر نوحه‌خوانی، سازهای غمگینی در استان لرستان نواخته می‌شود که به زبان محلی به آن چمرانه می‌گویند.

اگر از اهالی لرستان هستید یا در منطقه شما آیین گل‌مالی انجام می‌شود، در پایین این مقاله از کجارو می‌توانید از نظر و تجربه خود برای مخاطبان ما بگویید.

_{عکس کاور: ایرنا (عکاس: بهزاد سلاح‌ورزی)}