آیا احمد الشرع به ایران و روسیه نزدیک خواهد شد؟/روابط سوریه جدید با تهران و مسکو همچون «زخم باز» است/فشار ترکیه، غرب و اعراب برای انزوای ایران

رسول سلیمی: با تولد سوریه جدید و بازتعریف معادلات قدرت بعد از سرنگونی بشار اسد و روی کار آمدن دولت انتقالی به رهبری احمد الشرع، معادلات ژئوپلیتیک سوریه وارد فصل جدیدی شده است. این تحول، نه تنها ساختار داخلی این کشور را دگرگون کرده بلکه روابط آن با بازیگران کلیدی مانند ایران، روسیه، ترکیه، و غرب را نیز تحت تأثیر قرار داده است. این تحولات چیست و چگونه احمد الشرع روابط خود را با ایران و روسیه تنظیم خواهد کرد؟ مداخله کنندگان چنین تنظیم گری چه کشورهایی هستند و چه منافعی دارند؟

روابط سوریه جدید با ایران: تنش‌های تاریخی و انتظارات جدید

احمد الشرع، رئیس‌جمهور سوریه، در مصاحبه‌ای با شبکه العربیه در دسامبر ۲۰۲۴ صراحتاً از ایران خواست تا «سیاست‌های مداخله‌جویانه خود در منطقه را بازبینی کند» وی افزود: «ما انتظار اظهارات مثبت از تهران داریم. ایران باید با مردم سوریه همسو شود»  این موضع گیری در حالی است که ایران نزدیکترین کشور به سوریه بعد از تهاجم داعش به آن بود. در حالی که حاکمان جدید تلاش می کنند فاصله نسبی خود با تهران را حفظ کنند. هرچند احمد الشرع تأکید می‌کند که «منافع راهبردی» سوریه با ایران همچنان پابرجاست.

 از سوی دیگر، اسعد حسن شیبانی، وزیر امور خارجه سوریه، در اجلاس دبی در فوریه ۲۰۲۵ اعلام کرد: «مردم سوریه از رنج و زخمی که ایران و روسیه بر آنان وارد کرده‌اند، در عذابند. برای احیای این روابط، مردم سوریه باید نسبت به این ارتباط احساس راحتی داشته باشند». اظهاراتی که نشان می دهد علیرغم اراده حاکمان جدید برای برقراری ارتباط با ایران و روسیه، اما موانع درونی در شرایط فعلی مانع از آن می شود. اما اهدف سوریه از نزدیک شدن به ایران چیست؟

اهداف سوریه از ارتباط با ایران

احمد الشرع در مصاحبه با العربیه اشاره کرد که سوریه نمی‌خواهد «پایگاهی برای دخالت‌های خارجی» باشد، اما به دنبال «تعادل در روابط با تمام قدرت‌ها» است. حاکمان جدید تلاش می کنند از رهگذر حفظ ارتباط با ایران، موازنه سیاسی بین غرب و شرق ایجاد کنند. از سوی دیگر با وجود انتقادها، سوریه همچنان از نقش ایران در «محور مقاومت» آگاه است. شیبانی در گفتگو با یورونیوز فارسی تأکید کرد که دمشق به دنبال «حفظ ثبات منطقه‌ای» است، هرچند این به معنای تداوم همکاری با ایران نیست اما حاکمان جدید تلاش می کنند هرچند با توافقی غیررسمی با ایران و روسیه، از متغیرهای اثرگذار این کشور بر این کشور جلوگیری کنند.

روسیه و پوتین: حفظ پایگاه‌ها یا بازسازی اعتماد؟

 در چنین شرایطی، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در تماس تلفنی با احمد الشرع در فوریه ۲۰۲۵، حمایت مسکو از «حاکمیت و تمامیت ارضی سوریه» را تأیید کرد و قول داد «بهبود وضعیت اجتماعی-اقتصادی» این کشور را تسهیل کند. این تماس، نخستین تعامل رسمی روسیه با دولت جدید سوریه پس از سقوط اسد بود. این در حالی است که بر اساس گزارش رسانه های غربی، مسکو به دنبال حفظ پایگاه‌های دریایی و هوایی خود در سواحل مدیترانه است، چرا که این پایگاه‌ها «حیاتی برای نفوذ روسیه در خاورمیانه» محسوب می‌شوند.

از سوی دیگر پوتین در گفتگو با الشرع بر «همکاری‌های تجاری و آموزشی» تأکید کرد که نشان‌دهنده تلاش روسیه برای جایگزینی نفوذ غرب با مشارکت اقتصادی خود است. با این حال، الشرع در مصاحبه با العربیه هشدار داد: «دولت جدید نمی‌خواهد روسیه به گونه‌ای از سوریه خارج شود که شایسته روابط طولانی‌مدتشان نباشد».این اظهارات، حاکی از تلاش دمشق برای بازتعریف رابطه با مسکو بدون تکرار وابستگی دوران اسد است.

ترکیه، غرب و اعراب، فشار برای انزوای ایران

در این میان آنکارا، که از حامیان اصلی گروه‌های مخالف اسد بود، اکنون با تصرف منبج و ایجاد منطقه حائل، به دنبال تثبیت موقعیت خود در شمال سوریه است. این اقدامات، همزمان با تلاش‌های الشرع برای مذاکره با کردها، می‌تواند روابط آتی آنکارا و دمشق را تحت تأثیر قرار دهد.

عربستان سعودی و قطر نیز، با بازگشایی سفارت‌ها و وعده کمک‌های مالی، به دنبال کاهش نفوذ ایران و روسیه در سوریه هستند. الشرع در مصاحبه با العربیه گفت: «عربستان سعودی نقش عمده‌ای در آینده سوریه خواهد داشت و ما به هر کاری که ریاض برای ما انجام داده، افتخار می‌کنیم». امیر قطر نیز در دیدار با الشرع خواستار تشکیل دولتی شد که «نماینده تمامی بخش‌های جامعه سوریه» باشد.

این در حالی است که اگرچه اتحادیه اروپا و آمریکا، از سقوط اسد استقبال کردند، اما نسبت به پیوندهای دولت جدید با گروه‌هایی مانند «هیئت تحریر الشام» (با پیشینه ارتباط با القاعده) ابراز نگرانی می‌کنند. چه آنکه ناظران سیاسی معتقدند نزدیکی سوریه به ایران می‌تواند بازسازی این کشور را تحت الشعاع قرار دهد و تحریم‌ها را تداوم بخشد.

دلهره آمریکا و اروپا بین لغو تحریم‌ها و ترس از ایران

 احمد الشرع در مصاحبه با العربیه ابراز امیدواری کرد که دولت آمریکا به رهبری ترامپ، تحریم‌ها علیه سوریه را لغو کند. با این حال، مقامات اروپایی معتقدند که نزدیکی جغرافیای دمشق به تهران، می‌تواند مانع اصلی لغو تحریم‌ها باشد. کارشناسان غربی معتقدند احتمالا تحریم‌ها تنها در صورتی برداشته خواهند شد که سوریه ثابت کند به دنبال ایجاد توازن در روابط منطقه‌ای است. در همین حال یک مقام آمریکایی به خبرگزاری آناتولی ترکیه گفته «هرگونه همکاری سوریه با ایران در انتقال سلاح به حزب الله لبنان، غیرقابل قبول خواهد بود.

سوریه جدید به دنبال توازن سیاسی

 الشرع تلاش می‌کند با حفظ ارتباط محدود با ایران و روسیه، همزمان از حمایت مالی عربستان و غرب بهره‌برداری کند. وی در سخنرانی خود در دبی تأکید کرد: «هدف ما توسعه اقتصادی و بازسازی سوریه است، نه درگیر شدن در اختلافات سیاسی». در چنین شرایطی ناظران سیاسی می گویند اگر تهران به بازبینی سیاست‌های خود تن ندهد، احتمال تشدید تنش‌ها بین دو کشور وجود دارد. الشرع در مصاحبه با العربیه هشدار داد: «کمیته‌های حقوقی غرامت‌های ویرانی سوریه را بررسی خواهند کرد.»

 این در حالی است که مسکو نیز تلاش می کند در شرایط خلا حضور ایران در سوریه جدید، با سرمایه‌گذاری در بازسازی سوریه، جایگزین ایران شود. چه آنکه پوتین در تماس با الشرع قول داد «کمک‌های بشردوستانه» را افزایش دهد.

بر این اساس، دولت انتقالی سوریه تحت رهبری احمد الشرع، در تلاش است تا با خروج از سایه اسد، هویت سیاسی و اقتصادی جدیدی را تعریف کند. اگرچه روابط سوریه جدید با ایران و روسیه همچون «زخم باز» است، اما دمشق به دنبال تبدیل شدن به بازیگری مستقل در منطقه است. موفقیت این دولت به توانایی آن در متعادل ‌سازی فشارهای خارجی، جلب حمایت مالی عربستان و عبور از جنگ داخلی بستگی دارد.

همانطور که الشرع در مصاحبه با العربیه گفت: «سوریه برای کسی مشکل ساز نخواهد بود. هدف ما توسعه و بهبود اقتصاد است». اما آیا این شعارها می‌توانند بدون همسویی با واقعیت‌های ژئوپلیتیک محقق شوند؟ واقعیتی که در آن سوریه در همسایگی اسرائیل و عراق قرار دارد و هم اکنون نیز مهمان گروه های تکفیری است که در وضعیت خاموش قرار دارند اما نمی توان حضور آنها را انکار کرد. پاسخ به این پرسش، آینده خاورمیانه را شکل خواهد داد. 

۲۱۳